[تاریخ منظوم] [نیمۀ نخست (مجلد یکم و دوم)] همایون‌نامه اثری است منظوم از حکیم زجّاجی که به پیروی از شاهنامة فردوسی در سدة هفتم هجری سروده شده است. زجّاجی در این اثر به شرح حوادث و رویدادهای تاریخی از صدر اسلام تا روزگار خود پرداخته و در اشعار خود خواجه شمس‌الدین محمد جوینی و صدرالدین احمد خالدی زنجانی را مدح گفته است. گفتنی است نیمة دوم همایون‌نامه پیشتر از سوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی منتشر شده است و اینک با به دست آمدن نسخه‌ای خطی از این اثر، بخش نخست (مجلد یکم و دوم) آن نیز به پیشگاه علاقه‌مندان تقدیم می‌شود.  

محک خسروی جنگ غزلیات بیش از پنجاه شاعر متأخر است که بر حسب اوزان عروضی و قوافی و ردیف ترتیب یافته است. از جمله شاعرانی که نمونۀ اشعار آنها در این جنگ فراهم آمده است می­توان به آذر بیگدلی، آزاد کشمیری، درویش مجید طالقانی، عاشق اصفهانی، فتحعلی شاه قاجار، واله داغستانی، واله اصفهانی، واقف لاهوری و... اشاره کرد. گردآورندۀ این جنگ میرزا خسرو بیگ گرجی (د:1277هـ. ق/ 1860م) است که آن را به درخواست امیر سند میرکرم علی خان و برادرش میرمراد علی خان در سال 1232هـ . ق/ 1817م. گردآورده است. وی دارای آثار دیگری همچون مجربات­العلاج، سفینه الشعرا و دیوان اشعار فارسی است.

[شرح حال يكصد تن از شاعران و عالمان معاصر مؤلف] لاهیجی از نامدارترين دانشمندان صفوى و آخرين چهره ­هاى سبك هندى و اصفهانى است. وی، به شرح حال يك صد تن از شاعران و عالمان معاصر خود پرداخته است. نثر اثر منشيانه، مصنوع و متكلف است. ذكر اطلاعات دقيق و معتبر درباره عالمان و شاعران، ضبط دقيق سال تولد و وفات آنها، وضع شغلى هر يك، كاربرد اصطلاحات ديوانى، ادارى و ادبىِ مخصوص آن دوره با اتّكا بر حافظه و بدون دسترسى به اسناد مكتوب، از ويژگي‌هاى اين تذكره است.

[اثری آيينی ـ اخلاقی در سرگذشت بلوهر و بيوذسف (= بودا)] این اثر تلخيص و تهذيبى است از كتاب مفصّل بلوهر و بيوذسف از مصنّفى ناشناس. مؤلف ضمنِ تلخیص اثر، دیباچه­ ای بر آن افزوده و فصول و ابواب آن را معین کرد. پايه اين كتاب و روايتى كه از آن در دست است، گوياى هندى بودن آن است و به سبب اشتمال بر حكايات فلسفى و موعظه‌آميز حائز اهمیت است. اثر ديگر نظام تبريزى كتاب رياض الملوك فى رياضات السلوك ترجمة كتاب سُلوان المطاع فى عدوان الاتباع تأليف أبو عبيد اللّه محمّد بن أبى محمد، نامدار به ابن ظفر صقلى (497 ـ 565 ﻫ . ق) است.

[ساعت‌های آفتابی، حرکت خورشید و ماه، چهارده وجهی محاط در کره] نسخه برگردان به قطع اصل نسخۀ خطی به شمارۀ 948 کتابخانۀ کوپرولو (استانبول)، کتابت 370 هـ . ق ابوالحسن ثابت بن قرّۀ حرّانی (221 - 288ق) از برجسته­ترین ریاضی­دانان، منجمان و مترجمان تأثیرگذار دورۀ اسلامی بوده است. وی که از صابئین حرّان بود، علاوه بر ریاضیات و نجوم، در شاخه ­های دیگر علمی نیز تألیفاتی دارد. در کتاب حاضر، تصویر نسخۀ خطی مجموعه‌ای شامل سه رساله از ثابت بن قرّه تقدیم خوانندگان گرامی شده است. نخستین رسالۀ این مجموعه، از مهم­ترین آثار دورۀ اسلامی دربارۀ «ساعت­ های آفتابی» است. دو رسالۀ دیگر به­ترتیب دربارۀ «حرکت خورشید و ماه»، و «ساختار یک چهارده­وجهی نیمه‌منتظم محاط در یک کره» نوشته شده­اند. جنبۀ مهم دیگر این نسخه، قدمت آن است. چنان­که در انجامۀ رساله ­ها آمده، این نسخه را ابراهیم بن هلال، نوۀ ثابت بن قرّه، در سال 370 ق. کتابت کرده است.

کتاب أصول الحکم فی نظام العالم تألیف حسن کافی بوسنوی (د.1025هـ) از مهمترین آثار نگاشته شده در زمینۀ اصول حکومتداری اسلامی و نقد و بررسی علل رشد و ضعف نظام اسلامی در عصر عثمانی است. نویسنده که یکی از علمای بنام ماتریدی مذهب بوسنی و هرزگوین می­باشد، آثار متعددی در زمینۀ کلام، ادبیات عرب، اصول فقه، منطق و علم لغت به زبان عربی نوشته است. کتاب أصول الحکم فی نظام العالم از جمله آثار معدودی در منطقۀ بالکان است. که توجه بسیاری از اندیشمندان اروپایی را به خود جلب نموده و تحقیقات  متعددی دربارۀ آن به زبان­های بوسنیایی، صرب و کرواتی، مجاری، ترکی، عربی و آلمانی نوشته شده است.

[ترجمۀ منظوم تائيۀ ابن ‌فارض به انضمام شرح محمود قيصری] این اثر، تنها ترجمة منظوم از تأئيه كبراى ابن فارض مصرى در ادبيات فارسى است. شرح 104 بيت از تائيه به قلم محمود قيصرى كه كاتب يا خود جامى آن را ذيل هر بيت فارسى آورده، مصحح را بر آن داشته است تا ادامة شرح كم‌نظير منتشر نشده قيصرى را براى مزيد فايده بر آن بيفزايد.  

سرودۀ سید احمد حسینی اصفهانی متخلص به «هاتف» (در گذشتۀ سال 1198ق) سیّد احمد حسینی اصفهانی، متخلّص به «هاتف» یکی از برجسته‌ترین شاعران دورة بازگشت در قرن دوازدهم هجری است. دیوان اشعار او مشتمل بر قصاید، غزلیات، ترجیع‌بند، قطعات، ماده‌تاریخ‌ها و رباعیات است. در میان اشعار هاتف بعضی از غزلیات و به‌ویژه ترجیع‌بند معروف او از زیبایی خاصی برخوردار است. ترجیع‌بند هاتف از بهترین و مشهورترین نمونه‌های ترجیع‌بند در تاریخ ادبیات فارسی است که موضوع «وحدت میان ادیان» با رویکردی عرفانی به بهترین و زیباترین شکل در آن مطرح شده است.  

[مجلس‌های شبانه دربار نورالدّین جهانگیر از 24 رجب 1017 تا 19 رمضان 1020 هـ . ق] این اثر مأخذى نويافته، بسيار سودمند و جالب براى وقايع سه ساله نورالدين جهانگير پادشاه (1014 ـ 1037 ﻫ . ق)از 24 رجب 1017 تا 19 رمضان 1020 ﻫ . ق است. مؤلّف وقايع و گفتگوهايى را كه در مجالسِ شبانه جهانگير در طى اين سه سال شاهد و شنونده آنها بوده، در 122 مجلس به تحرير درآورده است. مجالس جهانگيرى در واقع تاريخ غير رسمى رويدادهاى ادبى و فرهنگى دربار جهانگير است و در آن اطلاعاتى مفيد درباره حضور شاعران و هنرمندان و دولتمردان ايرانى و ماوراءالنّهرى در دربار جهانگير ارائه شده است

]عمدةالحساب و قِسطاس المعادلة فی علم الجبر و المقابلة[ نسخه ­برگردان دستنویس شمارۀ 3457 مجموعۀ احمد سوم توپقاپی (استانبول) عزالدین عبدالوهاب بن ابراهیم زنجانی ریاضی‌دان و ادیب سدۀ هفتم هجری دارای آثار و تألیفاتی در زمینۀ ادبیات و زبانشناسی، نجوم و ریاضی است که از جمله آثار ریاضی او رسالۀ عمدة الحساب و قسطاس المعادلة قابل ذکر است که در کتاب حاضر نسخه‌برگردانی از این دو رساله بر اساس نسخۀ شمارۀ 3457 مجموعۀ احمد سوم توپقاپی (استانبول) ارائه شده است. این مجموعه شامل چهار رساله است: رسالۀ اول مدخل ببوس فی الحیل و جر الاثقال نام دارد، رسالۀ دوم و سوم دو رسالۀ مورد اشاره قرار گرفته و سپس در پایان مجموعه رساله‌ای با نام فی الحکمة آمده که آغاز آن افتادگی دارد. رسالۀ عمدة الحساب در دوازده باب و پیرامون قواعد و اصول حساب نوشته شده و رسالۀ قسطاس المعادلة نیز در ده باب فراهم آمده و در آن به توصیف علم جبر و مقابله می‌پردازد و به معادلات جبری اشاره می‌کند.  

]مع الوفاء بترجمة ما فی القرآن[ نسخۀ خطی شماره 9455 کتابخانه مجلس شورای اسلامی(کتابت 684 هـ) کتاب الملخص فی اللغة تألیف ابوالفتح حمد بن احمد بن حسین بادی معروف به کافی است. از شرح حال و زندگی مؤلف در منابع سخنی به میان نیامده و خود نیز در این اثر به زندگی و احوال خویش اشاره نکرده است. الملخص فی اللغة فرهنگ عربی به فارسی بسیار ارزشمند و ظاهراً نسخۀ منحصر به فردی است که نسخۀ آن در سال 684 هـ کتابت شده، ولی متن آن با توجه به لغات کهنه و نحو قدیمی آن کهنه‌تر می‌نماید. مؤلف این اثر را برای استفادۀ نوآموزان تدوین کرده، و در عین حال کوشیده است در گزینش لغات و واژگان عربی، لغات و واژگان به کار رفته در قرآن و حدیث را مورد توجه قرار دهد. این نسخه که دست نوشتی نفیس و به خط نسخ بسیار خواناست، به شمار‌ۀ 9455 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود.

نسخه ­برگردان دستنویس شمارۀ 2371 کتابخانه ایاصوفیا (استانبول) دستنویس‌های کهن متعددی که از الملل و النحل شهرستانی بر جای مانده ، گواه تداول و شهرت این اثر در زمانی نزدیک به روزگار مؤلف است. ترجمه‌های فارسی کتاب، از سوی دیگر، می‌تواند نشانۀ توجه به این متن در محیط فارسی‌زبان باشد. دستنویس منحصربه‌فردی که اینک به صورت نسخه‌برگردان پیش روی خواننده است، به شمارۀ 2371 در کتابخانۀ ایاصوفیا (استانبول) نگهداری می‌شود. این ترجمه بر اساس متن تجدیدنظرکردۀ شهرستانی فراهم آمده است؛ ولی در آغاز و انجام آن هیچ یادداشتی که نشانی از مترجم، کاتب و تاریخ کتابت آن به دست دهد نمی‌توان یافت. با این حال، به قرینۀ متن فارسی اثر و خط نسخه می‌باید آن را از قرن ششم دانست، یعنی در روزگاری نزدیک به زندگانی شهرستانی و یا حتی معاصر با حیات او.

[بخش کهن داستان برزو پسر سهراب] برزونامه سرگذشت برزو پسر سهراب است که پس از مرگ سهراب از شهرو زاده می‌شود و در جوانی بی‌ آن‌که به نژاد خود آگاه باشد به تحریک افراسیاب با سپاهی گران به ایران می‌آید و با نیای خود رستم نبرد می‌کند. سرانجام در یکی از نبردها نژادش شناخته می‌شود و جنگ و ستیز به صلح و دوستی می‌انجامد. برزونامه در اصل دو منظومة جداگانه بوده است که یکی را شاعری به نام شمس‌الدین محمد کوسج در حدود قرن هشتم و دیگری را شاعری با تخلص عطایی در رن دهم سروده‌اند. شخصی این دو منظومه را به یکدیگر پیوند داده و منظومه‌ای بزرگ مشتمل بر حدود 33000 بیت فراهم آورده است. آنچه در این کتاب ارائه گردیده است، متن کامل بخش کهن داستان است که بر پایة پنج دستنویس تصحیح شده است

[در تعيين جايگاه مـدفن شريف اميرمؤمنـان(ع) و ذكـر پاره‌ای از كـرامـات اين آرامگاه] اثرى است بى­مانند در تعيين جايگاه مدفن شريف علىّ بن أبى طالب (ع) و يادكرد پاره‌اى از كرامات اين آرامگاه مطهّر و نيز تبيين­گر چرائى خاكسپارى پنهانى امام علی (ع). این ترجمه به عنوان يكى از نگارشهاى تاريخى ـ حديثى اماميّه و نمونه‌اى از فارسى­ نويسىِ مجلسى دوم، حائز اهمیت است.

[کتاب‌ دوم از مجموعۀ رشیدیه] مفتاح التفاسیر یکی از چند کتاب مجموعه رساله‌های دینی و کلامی رشیدالدین فضل‌اللّه همدانی (متولّد حدود۶۴۵ یا ۶۴۸  و مقتول به سال ۷۱۸ ق.)، طبیب، مورّخ، دیوانسالار، و وزیر سه پادشاه سلسلۀ ایلخانی است. سوای جامع التواریخ و کتابها و مقاله‌های علمی رشیدالدین فضل‌الله، رساله‌های او در مباحث کلام الهی که عمدتاً در مجموعۀ رشیدیه و کتاب بیان‌الحقایق (تصنیف سالهای 707-711 ق.) گردآورده شده، گنجینه‌ای سرشار از معارف ایرانی و اسلامی و حاوی مباحث فراوان در علوم قرآنی و کلامی است.  

[دورۀ مختصر منطق، طبيعيات و الهيات] مؤلف، على رغم اشتهار در فقه در قالب آثارى چون كشف اللئام، در دانشهاى عقلى نيز تبحّرى خاص داشت. این اثر دوره مختصرى است در حكمت مشّا، شامل: منطق، طبيعيات و الهيات. آنچه بر اهميت اين كتاب مي‌افزايد افزون  بر نثر روان، ايجاز و تبويب منطقى، ابداعات و نوآوري هايى است كه در تقرير، تبيين و تقسيمات مباحث منطقى، نظريات و براهين خاصّ فلسفى ارائه كرده است.

[مجموعه هفده رساله] در اين مجموعه هفده رساله گرد آمده که غالباً پيرامون مباحث كلامى و تفسير قرآن است و منظور مؤلف از نگارش آنها آشتى دادن ميان فلسفه و كلام است. اين اثر گذشته از فوايد ادبى، از بهره ­ها و فايده ­هاى تاريخى، اجتماعى و آشنايى با معارف زمانه خواجه رشيدالدين نيز خالى نيست.

[یادداشتهای قرآنی و تفسیر آیۀ نور از ملاصدرا (در گذشتۀ 1050 هـ .)، منتخب بحر الحقایق نجم الدین دایه و التأویلات عبد الرزاق کاشی] نسخه­ برگردان دستنوشت شمارۀ 55 کتابخانۀ شاهچراغ (ع) (شیراز) نسخه‌های متعددی به خط ملاصدرا شیرازی اعم از تألیفات خود او و یا کتابها و منتخباتی از نوشته‌های دیگر دانشمندان به جای مانده که یکی از مهم‌ترین آنها نسخۀ شمارۀ 55 کتابخانۀ شاهچراغ در شیراز است که هم‌اینک به صورت نسخه‌برگردان در اختیار خوانندگان قرار می‌گیرد. مطالب این نسخه در دو بخش تنظیم شده: 1. اشاره‌ها و نکته‌های قرآنی همراه با تفسیر آیۀ نور. 2. منتخب دو تفسیر بحر الحقایق والمعانی فی تفسیر السبع المثانی از نجم‌الدین دایه (درگذشته 654 ق.) و التأویلات از عبدالرزاق کاشی (درگذشته 736 ق.). این نسخه پیش از سال 1030ق. و بعد از دو کتاب المبدأ والمعاد و تفسیر آیة الکرسی ـ که ملاصدرا از آنها یاد کرده ـ کتابت شده است.  

نسخه ­برگردان به قطع اصل نسخۀ خطی شمارۀ 2562 کتابخانۀ موزۀ قونیه (ترکیه)، (کتابت حدود سدۀ 7) على‌نامه منظومه‌اى شيعى و بازمانده از سده پنجم هجرى است كه شاعرى به نام يا تخلّص «ربيع» آن را در سال 482 ه  . سروده است. از سراينده آگاهى زيادى در دست نيست. وى در سال 420 ه  . زاده شده و اين منظومه را احتمالا در خراسان سروده و به على‌بن طاهر عريضى، حاكم سبزوار تقديم كرده است. منظومه حماسى على‌نامه در دو دفتر فراهم آمده و سراينده ماجراهاى جنگ جمل و صفّين را در اين دو دفتر به نظم كشيده است. اين اثر هم از نظر تاريخ شعر فارسى و حماسى و هم از نظر تاريخ شعر شيعى و حماسه‌هاى شيعى و تاريخى ارزش و اهميت زيادى دارد و مى‌تواند از جنبه‌هاى گوناگون مورد توجه پژوهشگران قرار گيرد

نسخۀ خطی شمارۀ 13 کتابخانۀ آصفیه حیدرآباد (هند) ضیاء‌الدّین‌المکّی والد فخر‌الدّین الرازی مقدمه و نمایه­ ها: أیمن شحادة نهایة المرام فی درایة الکلام، تألیف ضیاء­الدین ابوالقاسم عمر بن حسین بن حسن مکی رازی، معروف به خطیب ری، پدر فخرالدین رازی است. از مؤلف آگاهی چندانی در دست نیست و شهرت او بیشتر از آن روست که وی پدر فخر رازی است و خود او کمتر مورد توجه منابع قرار گرفته است. کتاب نهایة المرام فی درایة الکلام که چاپ نسخه برگردان (فاکسیمیله) آن از سوی مرکز پژوهشی میراث مکتوب و با همکاری مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین منتشر شده است، مجلد دوم نسخه ظاهراً منحصر به فردی است که تاکنون از مجلد نخست آن اثری پیدا نشده است. همچنان که پیش از این از همین مجلد دوم نیز آگاهی و شناختی در دست نبود. این کتاب تألیفی است در دانش کلام بر مذهب اشعری و با چارچوبی کلاسیک و آشنا در میان کتابهای کلامی اشعریان، و مجلد دوم آن به ­ویژه به دلیل اشتمال بر بحثهای متکلمان اشعری پیرامون «خلق اعمال» و «استطاعت» و جزییات مباحث مرتبط که از مهم­ترین موارد اختلاف میان معتزله و شیعه از یک سو با اشعریان و معتقدان به نظریه «کسب» از سوی دیگر بوده است، اهمیت دارد. بنای کتاب آن طور که از همین مجلد بر می­آید بر تفصیل در جزییات مسائل و ارائه فروع مختلف و حتی طرح مباحثی جنبی در فصول و ابواب کتاب است. بی تردید شناخت ما نسبت به کلام اشعری به ویژه در دوران پیش از از فخر رازی  با پیدا شدن این کتاب بسیار بیشتر خواهد شد و گامی خواهد بود برای درک درست منظومه فکری ابوالحسن اشعری و پیروانش و به طور خاص در خراسان و دیگر مراکز علمی ایران در سده های آغازین شکل­گیری مکتب اشعری.  

  فصلنامۀ تخصصی اطلاع رسانی در حوزۀ نقد و تصحیح متون، نسخه شناسی و ایران شناسی – دورۀ سوم، سال اول، شمارۀ دوم و سوم، پاییز – زمستان 1395 (انتشار بهار 1397)

دوفصلنامۀ ویژۀ پژوهشهای ادبی و متن شناختی – دورۀ جدید، سال پانزدهم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1396 دارای مجوز علمی- پژوهشی به استناد نامۀ 44146/18/3 مورخ 08/03/1395 از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری