• [شرح فارسی 281 مَثَل عربی]

وطواط را از پیشروان نثر فنّی فارسی دانسته ­اند؛ چرا که شيوه سخن وی در نثر گرچه ساده و روان، امّا آميخته با سجع است. امّا لطايف الأمثال، بجز ديباچه مصنوع آن، در مقايسه با ديگر آثار منثور بويژه منشآت، در مجموع نثرى روان و ساده دارد و در آن قسمت‌ها كه به سجع مى­گرايد خالى از تكلّف است. از جمله آثار اوست: حدائق السحر فى دقائق الشعر، ديوان فارسى، ديوان عربى و نثر اللثالى.

• [غزليات، قصايد، قطعات، تركيب‌بندها، مثنويات و تک‌بيتهای نجيب كاشانی]

نجيب از شاعران بزرگ سبك هندى، شاعرى مضمون ­پرداز و لطيف ­طبع است و سخنش آراسته با صناعات ادبى است. وى مدتى به هند سفر كرد و حاكم كشمير شد و با بازگشت به ایران به دستگاه شاه سليمان صفوى پيوست. از ديگر آثار اوست: تاريخ كشيكخانه به نظم و نثر.

• [اثری آيينی ـ اخلاقی در سرگذشت بلوهر و بيوذسف (= بودا)]

این اثر تلخيص و تهذيبى است از كتاب مفصّل بلوهر و بيوذسف از مصنّفى ناشناس. مؤلف ضمنِ تلخیص اثر، دیباچه­ ای بر آن افزوده و فصول و ابواب آن را معین کرد. پايه اين كتاب و روايتى كه از آن در دست است، گوياى هندى بودن آن است و به سبب اشتمال بر حكايات فلسفى و موعظه‌آميز حائز اهمیت است. اثر ديگر نظام تبريزى كتاب رياض الملوك فى رياضات السلوك ترجمة كتاب سُلوان المطاع فى عدوان الاتباع تأليف أبو عبيد اللّه محمّد بن أبى محمد، نامدار به ابن ظفر صقلى (497 ـ 565 ﻫ . ق) است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

رساله حاضر، ترجمه منظوم وصیت امام علی(ع) به امام حسین(ع) است که در سال های ابتدایی سده ششم قمری، به دست شاعر توانمند غزنین در دربار غزنویان دوم، سید حسن غزنوی ملقب به اشرف، پدید آمد.

فضای دیباچه منظوم رساله، کاملا شیعی است که آن را در زمره آثار گران قدر حکمت امامیه به نظم فارسی پیش از عهد مغول قرار می دهد.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• [دیوان اشعار، فتح و ظفر/ زبدة الآثار، مقالات شیبانی، بیانات، فواکه السحر]

ابونصر فتح الله خان شیبانی (1241- 1308ه.ق) از شاعران دورة دوم بازگشت ادبی و از پیشگامان جنبش مشروطه به حساب می آید. در این کتاب، آثار موجود شیبانی (دیوان اشعار، مقالات سه‌گانه، منظومة فتح و ظفر، زبده الآثار، فواکه السحر، بیانات شیبانی) تصحیح شده و در مقدمه، با مراجعه به آثار شیبانی و تذکره‌های معاصر شاعر، شرح دقیقی از احوال و افکار شاعر بیان گردیده است.

• [اثری جامع به زبان فارسی در خوابگزاری و تعبیر رؤیا]

حبیش بن ابراهیم تفلیسی از نویسندگان پرکار سده ششم هجری است که از وی آثار متعددی در زمینه‌های گوناگون به جا مانده است. کامل التعبیر که در زمینۀ خوابگزاری نوشته شده است، در شمار آوازه‌مندترین آثار حبیش است. وی در این خوابنامه، پس از مقدمه‌ای مفید و مبسوط پیرامون خوابگزاری، به رمزشناسی خوابدیده‌ها و رؤیاها به ترتیب حروف الفبا از اقوال خوابگزارانی چون ابن سیرین، ابراهیم کرمانی و... پرداخته است. زبان حبیش در این اثر به‌سان دیگر آثارش، ساده و دربرگیرندۀ پاره‌ای از واژه‌های آذربایجانی و متداول در شمال غرب ایران است.

کامل التعبیر تا امروز بارها و بارها به چاپ رسیده است اما این چاپ‌های بسیار همگی پر از لغزش است و با آنچه از خامة تفلیسی ریخته است، تفاوت فاحش دارد. در چاپ حاضر کامل التعبیر بر بنیاد پنج دست‌نویس، تصحیح شده است.

• سرودۀ سید احمد حسینی اصفهانی متخلص به «هاتف» (در گذشتۀ سال 1198ق)

سیّد احمد حسینی اصفهانی، متخلّص به «هاتف» یکی از برجسته‌ترین شاعران دورة بازگشت در قرن دوازدهم هجری است. دیوان اشعار او مشتمل بر قصاید، غزلیات، ترجیع‌بند، قطعات، ماده‌تاریخ‌ها و رباعیات است. در میان اشعار هاتف بعضی از غزلیات و به‌ویژه ترجیع‌بند معروف او از زیبایی خاصی برخوردار است. ترجیع‌بند هاتف از بهترین و مشهورترین نمونه‌های ترجیع‌بند در تاریخ ادبیات فارسی است که موضوع «وحدت میان ادیان» با رویکردی عرفانی به بهترین و زیباترین شکل در آن مطرح شده است.

• سرودۀ خاقانی شروانی (سدۀ 6)

از خاقانى شروانى ـ اديب و سراينده نامى سده ششم هجرى ـ سه نوشته مستقلّ بر جاى مانده است. يكى منشآت وى كه شامل نامه‌هاى ارسالى او به بزرگان آن روزگار و افراد خانواده‌اش بوده و نمودارى از شيوه نثر او مى‌باشد. اثر بعدى، ديوان او است كه شامل قصيده‌ها، غزل‌ها، رباعى‌ها و ديگر انواع سروده‌هاى وى است. اثر سوم ـ كه هم‌اكنون در دستان شماست ـ منظومه تحفة‌العراقين مى‌باشد كه شامل بيش از 3100 بيت است و در سال 551 هجرى به جمال‌الدّين موصلى پيشكش شده است.

خاقانى اين منظومه را اندكى پيش از پيشكش كردن به جمال‌الدّين موصلى سروده است. وى در اين اثر به توصيف سفرى پرداخته كه براى اتّصال به درگاه محمّد بن محمود سلجوقى به عراق (ايران مركزى) داشته است. وى در اين سفر موفّق به ديدار پادشاه سلجوقى نشد و ناگزير به شروان بازگشت. خاقانى در آن سال قصد سفر حجّ را نيز داشت كه اين سفر نيز محقّق نشد و لذا او تحفة‌العراقين را سرود و در ضمن آن، سفرى خيالى را براى خورشيد ترتيب داد و خورشيد را راهى عراق، بغداد، كوفه، مكّه و مدينه كرده و با اين بهانه به ذكر آرزوى خود براى ديدار اين شهرها و اماكن مقدّس پرداخت. در اين ميان، به مدح برخى از بزرگان اين سرزمين‌ها پرداخته و اطّلاعات سودمندى را ـ بخصوص درباره زندگى خانوادگى خود ـ درج كرده كه در جاى ديگر نشانى از آنها نداريم

• [منظومه‌ای عرفانی، اخلاقی و اجتماعی بر وزن مخزن‌الاسرار نظامی]
• سرودۀ خواجوی كرمانی (درگذشتۀ 750 هـ . ق)

کمال‌الدین ابوالعطا، محمودبن علی‌بن محمود مشهور به خواجوی مرشد کرمانی و متخلص به «خواجو» شاعری غزل‌سرا و داستان‌پرداز است. این اثر منظومه‌ای است عرفانی، اخلاقی و اجتماعی در بحر سریع، بر وزن مخزن‌الاسرار نظامی و در بیت مقاله که هر یک از آنها در موضوع خاصی است و با حکایتی تبیین و تأیید می‌شود. خواجو این منظومه را در برابر مخزن‌الاسرار ساخته است و در کلام بعضی از تعابیر نوشدة نظامی را نیز با خود دارد و در بسیاری از موارد، راه فهم زبان حافظ را هموار می‌کند. از جمله دیگر آثار اوست: مثنوی‌های پنجگانه (خمسه)، گل و نوروز، کمال‌نامه، گوهرنامه، سراجیّه.

• [گزارش فارسی كتاب مختصر تفتازانی در علم معانی، بيان و بديع]

این اثر در علمِ معانى، بيان و بديع، و مشتمل بر تمام قواعد و صناعات ادبى است. آرا علماى بلاغت در این کتاب مورد نقد و بررسى قرار گرفته است. اين اثر ادبى هر چند در دوره افول نثر فارسىِ پس از سلسله مغول فراهم آمده و بى­ترديد برخى ويژگيهاى عامّ نثر اين دوره را، مانند مطابقت صفت و موصوف، جمله سازى با سبك و سياق عربى و كم توجهى به قواعد دستور زبان فارسى به همراه دارد، ليكن داراى نثرى پخته و عالمانه بوده و تا اندازه‌اى از سبك نگارش مطوّل تفتازانى متأثر است.

[شرح احوال و آثار جامی]

در این رسالة کوتاه زندگی و احوال جامی، شاعر و عارف معروف قرن نهم (د: 898 ق)، با زبانی بالنسبه ساده و صمیمی گزارش شده است. نویسندة رساله، عبدالغفور لاری (د: 912 ق)، شاگرد و مصاحب جامی، بسیاری از دقایق احوال او را، از آغاز تا انجام حیات، چنان بازنموده است که همة محققان احوال شاعر، اطلاعات دست اوّل را در آن یافته‌اند.

• [اثری جامع به زبان فارسی در خوابگزاری و تعبیر رؤیا]

حبیش بن ابراهیم تفلیسی از نویسندگان پرکار سده ششم هجری است که از وی آثار متعددی در زمینه‌های گوناگون به جا مانده است. کامل التعبیر که در زمینۀ خوابگزاری نوشته شده است، در شمار آوازه‌مندترین آثار حبیش است. وی در این خوابنامه، پس از مقدمه‌ای مفید و مبسوط پیرامون خوابگزاری، به رمزشناسی خوابدیده‌ها و رؤیاها به ترتیب حروف الفبا از اقوال خوابگزارانی چون ابن سیرین، ابراهیم کرمانی و... پرداخته است. زبان حبیش در این اثر به‌سان دیگر آثارش، ساده و دربرگیرندۀ پاره‌ای از واژه‌های آذربایجانی و متداول در شمال غرب ایران است.

کامل التعبیر تا امروز بارها و بارها به چاپ رسیده است اما این چاپ‌های بسیار همگی پر از لغزش است و با آنچه از خامة تفلیسی ریخته است، تفاوت فاحش دارد. در چاپ حاضر کامل التعبیر بر بنیاد پنج دست‌نویس، تصحیح شده است.

• [سروده‌ای دربارۀ حماسۀ عاشورای حسينی به سبک شاهنامۀ فردوسی]

این اثر، مثنوى حماسى مذهبى، مهمترين اثر الهامى است كه بر وزن شاهنامه (بحر متقارب) و در چهار بخش به رشته نظم كشيده شده است. مضامين و موضوع هاى اين سروده، مقتبس از روايات صحيح كتب و مقاتل معتبر است و به شرح وقايع حادثه كربلا از آغاز تا انجام به انضمام شرح حال مختار ثقفى می­پردازد. از ديگر آثار الهامى اوست: فتحنامه حسام الملك، قصائد الهامية فى مدائح الحساميه، حديث كِساء، حسينيه و نصايح امير نظام.

• [منظومه‌ای کهن؛ سروده به سال 482 هـ . ق]
• سراینده­ای متخلص به «ربیع» (زادۀ 420 هـ . ق)

على‌نامه منظومه‌اى شيعى و بازمانده از سده پنجم هجرى است كه شاعرى به نام يا تخلّص «ربيع» آن را در سال 482 ه  . سروده است. از سراينده آگاهى زيادى در دست نيست. وى در سال 420 ه  . زاده شده و اين منظومه را احتمالا در خراسان سروده و به على‌بن طاهر عريضى، حاكم سبزوار تقديم كرده است.

منظومه حماسى على‌نامه در دو دفتر فراهم آمده و سراينده ماجراهاى جنگ جمل و صفّين را در اين دو دفتر به نظم كشيده است.

اين اثر هم از نظر تاريخ شعر فارسى و حماسى و هم از نظر تاريخ شعر شيعى و حماسه‌هاى شيعى و تاريخى ارزش و اهميت زيادى دارد و مى‌تواند از جنبه‌هاى گوناگون مورد توجه پژوهشگران قرار گيرد

[شرح حال شعرای اصفهان]

این اثر در شرح حال حدود 650 شاعر، از گذشته تا معاصر مؤلّف نگاشته شده است. بخش پايانى این کتاب، شرح حال 385 شاعر سده دهم هجرى را در بر دارد كه از 12 اصل به شمارگان برجهاى آسمانى تشكيل يافته و هر كدام از اين برجها ـ به گفته مؤلّف ـ به شهرها و نواحى جغرافى مختلف ايران اختصاص دارد كه از ديار كاشان شروع و به خراسان ختم مى­شود. اثر فوق دربردارندة شرح حال شعراى اصفهان است.

• [فرهنگ اعداد كلمات]

این اثر كه مى­توان از آن با عنوان فرهنگ اعداد كلمات ياد كرد، بر پاية اعداد كلمات است كه به حساب جمل يا ابجد محاسبه شده و فرهنگى مرجع براى استفاده اهل تحقيق و ادب و راهنماى سودمندى به منظور محاسبه ماده تاريخ است. در اين فرهنگ مدخل‌هاى عددى از عدد 3 آغاز مى­شود و به عدد 1072 پايان مى­پذيرد.

• [کتاب نصيب الفتيان و التبيان، ملتمسات، نزهة‌الكتّاب و تحفة­الاحباب، قواعدالرسایل و فراید الفضایل، غنية‌الكاتب و منیة الطالب، رسوم‌الرسائل و نجوم الفضائل]

اثر فوق با نثری مصنوع و مکلّف مشتمل بر رساله­های ذیل است: 1. نصيب الفتيان و التبيان كه نصاب عربى به فارسى است. 2. ملتمسات كه مشتمل بر درخواستهاى مختلف به صورت قطعه و رباعى است. 3. نزهةالكتّاب و تحفةالأحباب، در قضاياى اخوانيات و وقوع حوادث و اختلاف حالات. 4. قواعد الرسايل و فرايد الفضايل، مشتمل بر قواعد نامه­ نگارى مطابق كاربرد زمان مؤلف در غايت لطف و ايجاز. 5. غنيةالكاتب و منيةالطالب، در شيوه مكاتبات و معرفت ترتيب مخاطبات. 6. رسوم الرسائل و نجوم الفضائل، نيز در فن نامه نگارى است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

نام حاتم طایی در سروده‌ها، داستانها و امثال فارسی از بسامد بالایی برخوردار است و حکایتهای فراوانی بطور پراکنده در متون تاریخی و ادبی به زبان فارسی دربارة وی نقل شده است اما رسالة حاتمیّه نخستین کتابی است که مستقلاً دربارة زندگانی و حکایتهای حاتم طایی به فارسی نگاشته شده است. حسین بن علی بیهقی مشهور به کاشفی این کتاب را در سال 891 هجری به درخواست سلطان حسین بایقرا و با نثری شیوا به رشتة تحریر درآورد. از نکات جالب در این رساله نقش زنان در زندگی و حکایتهای حاتم است.

مصحّح این رساله را براساس چند نسخة خطّی تصحیح کرده و در مقدمه و تعلیقات توضیحاتی سودمند آورده است به همراه مآخذ حکایتها و سروده‌های متن رساله.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• [آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]
• سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

• [مجموعه غزليات، قطعات و رباعيات و بيت‌های پراكنده شاعر]

در نظر تذكره­نگاران، مخلص كاشانى که پیرو سبک هندی (اصفهانی) است داراى طبعى موزون و كلامى به دور هر گونه ابهام است؛ به صنايع لفظى، به ويژه صنعت ايهام، توجه دارد؛ هنرش بازى با الفاظ و خالق مضامين تازه است که آنها را از ديگران به عاريت نپذيرفته است. این ديوان مشتمل بر مجموعه غزليات، قطعات و رباعيات اوست.

• [شرح ماجرای دلباختگی فرهاد و خسرو به شيرين و عاقبت كار عاشقی ايشان]
• سرودۀ سليمی جرونی (سدۀ 9)

سليمى، مثنوى شيرين و فرهاد را بر وزن خسرو و شيرين نظامى در سال 880 هجرى به نظم كشيده است. از ويژگي‌هاى بارز اين منظومه، زبان ساده و بى­پيرايه، نداشتن تعقيدات لفظى و معنوى و تركيبات پيچيده و مصنوع و كاربرد پاره‌اى واژگان محلى و بومى بوده، همچنين جلوه ­هايى از زندگى مردم سواحل و جزاير خليج فارس را نمايانده است. از دیگر سروده­ های اوست: منبع‌الاطوار كه به تقليد از مخزن‌الاسرار نظامى سروده ولى متأسفانه امروز نسخه‌اى از آن در دست نیست.

• ]بخش تبریز و آذربایجان و نواحی آن [

میر تقی‌الدین محمد بن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلّص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دورة صفوی (زنده در 1016ق) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به چهل سال (از 976 تا 1016ق) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح احوال حدود 870 شاعر، از متقدّمین تا معاصران مؤلّف است. خاتمۀ خلاصة الأشعار، شرح حال بیش از 410 شاعر قرن دهم هجری را دربردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر شامل شرح حال شاعران تبریز و آذربایجان و نواحی آن است. در مقدّمۀ آن نیز، ضمن معرفی شاعران آن دیار، به بررسی فضای فرهنگی و نقش دارالسلطنه تبریز در گسترش رویکردهای وقوعی به هنر، همچنین سیر تکوین اصطلاح وقوع در شعر پرداخته شده است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• [شامل ديوان‌های شيبيه، شبابيه، صبائيه، جلاليه، نقل عشاق، ضروريات و معمّيات]

محتشم از شاعران بزرگ خطه کاشان، در شعر خود بيشتر به نظم غزليات و قصايد و مادّه تاريخ‌ها و معمّيات پرداخته و ابيات عاشقانه و اشعار مدحيه بسيارى به يادگار گذاشته است. این اثر شامل هفت ديوان به نامهاى: شيبيه، شبابيه، صبائيه، رساله جلاليه، رساله نُقل عشاق، ضروريات و معمّيات است كه براى نخستين بار مطابق نظم و ترتيب خود شاعر به زينت طبع آراسته شده است.

• [موسوم به گنج‌ا‌للّه]
• سرودۀ میرزا حسن زنوزی خویی (1172ـ 1225 هـ . ق)

میرزا حسن زنوزی خویی، ادیب و متکلّم و دانشمند اواخر سدۀ دوازدهم و اوایل سدۀ سیزدهم است که از خود آثار و نگارشهای سودمندی در زمینۀ اصول، حدیث، رجال، کلام، ادبیات و تاریخ بر جای نهاده است که از آن جمله می­توان به بحرالعلوم، ریاض­الجنّة، زبدة­الأعمال، شرح الاستبصار، دیوان اشعار و... اشاره کرد.

دیوان فانی خویی شامل غزلیات، قصاید، قطعات، ترجیع­بندها است که از یادگارهای ادبی دورۀ دنبلی­ها به شمار می­رود. میرزا حسن در این دیوان از اشعار شاعران بزرگی چون خاقانی، عطّار، سنایی، مولوی، حافظ و عراقی تأثیر پذیرفته و به وضوح لطافت و استواری سخن آنان را در مضامینی دلنشین نشان داده است.

• [شامل غزليات، قصايدی در مدح ائمه^(ع) و نيز تعدادی رباعی، تركيب‌بند، قطعه و مثنوی كوتاه]

سروده جلال­الدین بن میرزا مؤمن اسیر شهرستانی (سده 11)، تصحیح دکتر غلامحسین شریف ولدانی

شهرستانی فرزند میرزا مؤمن، از شاعران بزرگ سبک هندی است. این ديوان شامل غزليات، قصايدى در مدح ائمه (ع) و نيز تعدادى رباعى، ترجيع‌بند، تركيب‌بند، قطعه و مثنوى كوتاه است. اثر دیگری از این شاعر در دست نیست.

[بخش یزد و کرمان و نواحی آن[

میرتقی‌الدین محمد ابن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دوره صفوی (زنده در 1016 ق.) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به 40 سال (از 976 تا 1016 ق.) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح احوال حدود 870 شاعر، از متقدّمین تا معاصران مؤلّف است. خاتمۀ خلاصة الأشعار، شرح حال بیش از 410 شاعر قرن دهم هجری را دربردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر، اصل هشتم از خاتمة خلاصة الأشعار است که سرگذشت و شعر چهل سخنور را در بر دارد و در دو فصل تنظیم شده است. فصل اوّل، مربوط به شاعران ناحیة یزد و بافق و ابرقوه و اردستان و زواره است و فصل دوم، به شاعران کرمان و بم و سیستان و کابل و بدخشان و دکن و کشمیر و دیگر نواحی دیار هندوستان اختصاص دارد.

محک خسروی جنگ غزلیات بیش از پنجاه شاعر متأخر است که بر حسب اوزان عروضی و قوافی و ردیف ترتیب یافته است. از جمله شاعرانی که نمونۀ اشعار آنها در این جنگ فراهم آمده است می­توان به آذر بیگدلی، آزاد کشمیری، درویش مجید طالقانی، عاشق اصفهانی، فتحعلی شاه قاجار، واله داغستانی، واله اصفهانی، واقف لاهوری و... اشاره کرد.

گردآورندۀ این جنگ میرزا خسرو بیگ گرجی (د:1277هـ. ق/ 1860م) است که آن را به درخواست امیر سند میرکرم علی خان و برادرش میرمراد علی خان در سال 1232هـ . ق/ 1817م. گردآورده است. وی دارای آثار دیگری همچون مجربات­العلاج، سفینه الشعرا و دیوان اشعار فارسی است.

تذكرة نشترِ عشق اثر حسين قلى خان عظيم‌آبادى، متخلّص به «عاشقى» است وی كه از آخرين قُلّه‌هاى استوار تذكره‌نويسى در شبه قاره محسوب مى‌شود از شيعيان اثنى عشرى است.

حسين قلى خان تأليف خود را با استفاده از سى و دو اثر، به عنوان مآخذ اصلى، در سال 1224 ق. آغاز کرد و در سال 1233 ق. به پايان بُرد. وى شرح احوال و برگزيدة اشعار عاشقانة هزار و چهارصد و سى و دو شاعر از شاعران متقدم تا معاصر خود را با نگاهى دقيق و با نثرى پاكيزه و آراسته در تذكره‌اش آورده است.

مصحّح، معتبرترين نسخه خطّى را به عنوان اساس انتخاب و با شش نسخة ديگر مقابله و تصحيح انتقادى كرده و اختلاف نسخه‌ها را در پاورقى نشان داده و در بخش تعليقات و اضافات توضيحات لازم را همراه با ذكر منابع و مآخذ متعدّد مربوط به شاعران نوشته است.

[در بیان حکمت، شجاعت، عفّت و عدالت به پیروی از گلستان سعدی]

فقیر شیرازی این اثر را به پيروى از كتاب گلستان سعدى نگاشته است. گلستان هشت باب ولى این کتاب چهار باب دارد. اين چهار باب به چهار عنوان اخلاق يعنى: «حكمت، شجاعت، عفت و عدالت» اختصاص يافته و براساس همين چهار باب است كه كتاب مشهور اخلاق ناصرى خواجه نصيرالدين طوسى نيز بنياد نهاده شده است.

• [مشتمل بر غزليـات، متفرقات، رباعيات، قصيده‌ها، قطعـات، اشعار عربی و مثنوی‌های شاعر]

لاهیجی از نامدارترين دانشمندان صفوى و آخرين چهره ­هاى سبك هندى و اصفهانى است. وجود مضامين عرفانى و عشق و شيدايى و انتقاد از نامردميها از ويژگيهاى شعر اوست. حزين بيش از سى هزار بيت سرود كه حدود دوازده هزار بيت آن برجا مانده است.

• [ترجمه و شرح منظوم هفتاد سخن از امام علی^(ع)]

مکتبی شیرازی، شاگرد محمد دوانی، کلمات علیّه (سخنان حضرت علی (ع)) را به نظم کشیده است. وی، اين كلمات را از كتاب نثر اللئالى برگزيده و پس از ترجمه هر سخن در چند بيت، با حكايتى منظوم آن را شرح كرده است. بعضى از داستانهاى كلمات عليّه بازنويسى حكايت هايى از متون مشهور فارسى مانند شاهنامه، مرزبان نامه و منطق الطير است. زبان اثر بی ­تكلف و نزديك به محاوره است و مؤلف در آن به ايراد عباراتى موجز و به شكل امثال پرداخته، به گونه‌اى كه تعداد قابل ملاحظه‌اى از آنها در امثال و حكم دهخدا راه يافته است. اثر ديگر وی ليلى و مجنون يكى از معروفترين و زيباترين نظيره­ هاى ليلى و مجنون نظامى است.

• [شرح زندگانی و شهادت امام حسين^(ع) با نثر فارسی فصيح و بليغ]

مؤلف از اديبان برجسته و سياستگزاران زمان محمدشاه و ناصرالدين شاه قاجار بوده است. وی این کتاب را در نهايت سلاست الفاظ و سلامت اخبار، در شرح شهادت حضرت اباعبداللّه الحسين ـ عليه السّلام ـ با اعتماد به منابع و مآخذ معتبر تاريخى، استوار و متقن ساخته و از اطاله كلام و نقل روايات ناتمام پرهيز کرده است.

• [ترجمۀ كهن مجموعه اشعار سرايندگان نامدار و اقوال و امثال عربی]

مؤلف از اديبان و سخنوران شهيری است كه در نحو و خطب و فنون شعرى و علوم ادبى و عربى در عصر خود بى­نظير بوده است. این اثر، مجموعه‌اى از اشعار سرايندگان نامدار ـ بيشتر ايرانى و از اهالى خراسان و خوارزم ـ و اقوال و حكايات عربى است. اين مجموعه را موفّق بن طاهر بن أبى سهل فاريابى به فارسى برگردانده و ذيل اشعار و اقوال عربى درج كرده است. از دیگر آثار اوست: شرح سقط الزّند أبو العلاء معرّى كه در آن به غور در اسرار معانى اشعار أبوالعلاء پرداخته است.

• سرودۀ  عبدالله بن محمد امامی هروی (در گذشتۀ 686 هـ . ق)

امامی هروی (م: 686 ق.) از شاعران سرشناس قرن هفتم هجری است که در هرات بالید امّا بیشتر عمر را در کرمان و یزد و اصفهان گذراند و مدّاح ملوک و رجال قراختایی، اتابکان یزد و بهاءالدین محمّد، فرزند بزرگ شمس‌الدین محمد صاحب‌دیوان بود.

‌در اشعار امامی وجود لغزهای متعدّد، برخی التزام‌ها و صنایع ادبی، و واژه‌های مهجور عربی، گرایش او را به صنعتگری نشان می‌دهد امّا این موضوع بیشتر در قصاید به چشم می‌خورد و معنا و زبان در دیگر قالب‌ها ساده‌تر و لطیف‏تر است. در غزل‌ها، استفاده از واژه‌ها و تعابیر تازه و ساخت مضمون‌های دل‌انگیز با بهره‌گیری از درونمایه‌های عرفانی، شوری در سخن امامی برانگیخته که خواننده را به وجد می‌آورد.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• [اثری ادبی در توصيف گونه‌های غذا و نوشيدنی‌های ایرانی]

مؤلف از شاعران و نويسندگان توانمند عرصة طنزپردازى و نقيضه ­سرايى است. این اثر شامل: كنزالاشتهاء، قصايد، مثنويات، نقيضه ­ها، مقطّعات، رباعيات، و آثار منثور وى است. مجموعة اين اثر گرچه دربارة توصيف گونه ­هاى غذا و نوشيدنى است، امّا حاوى اطلاعات ارزشمند ادبى، تاريخى، اجتماعى و علمى گوناگون نيز هست.

• سرودۀ خواجه غیاث­ الدین شیخ محمد کججانی (تبریزی) مشهور به «خواجه شیخ» (سدۀ 8)

خواجه غیاث‌الدین شیخ محمّد کُجُجانی، مشهور به خواجه شیخ، شیخ‌الاسلام تبریز به روزگار سلطان اویس و پسرش سلطان حسین جلایر (حک. 757-784 ق) بود. او که انتساب به خاندانی پرآوازه و محترم داشت، در روزگار آل‌چوپان و آل‌جلایر از نفوذ سیاسی - اجتماعی فراوانی برخوردار بود؛ با‌ این وجود دانسته‌های ما از زندگانی او اندک و محدود به بعضی اشارات تاریخی است.

به روزگار دولتشاه سمرقندی دیوان خواجه­ شیخ، متخلّص به «کُجُجی» و «کُجُج»، در عراق و آذربایجان شهرت عظیم داشت؛ اگرچه کمتر از یک سده پس از این، بنا بر قول تقی‌الدین کاشانی، متروک مانده بود. اکنون تنها نسخۀ دستیاب از این دیوان، مورخ 788 ق (روزگار حیات شاعر) و محفوظ در کتابخانۀ راشد افندی است، که سروده‌های متنوّع فارسی و نیز چهارده دوبیتی فهلوی (به زبان آذری) را در بر می‌گیرد. مصحّحان با فراهم آوردن نسخۀ یادشده، در تصحیح این دیوان و نیز واکاوی احوال شیخ کُجُجانی کوشیده‌اند.

[آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]

سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

• [مثنوی عرفانی و اخلاقی به پیروی از بوستان سعدی]

مؤلف از جمله شيفتگان سعدى است كه سه اثر خود: خرابات، خانقاه و گنج فقير را به پيروى از گلستان، بوستان و غزلهاى سعدى نگاشته است. این اثر به شيوه بوستان به نظم كشيده شده است و حاوى مطالب و معارف اخلاقى و عرفانى فراوان است. زبان ساده و بيانی روان دارد، هر چند در مواردى از واژگان كهن فارسى بهره برده است. همچنين از واژه ­هاى متداول در زبان مردم شيراز و فارس با هدف حفظ آنها از خطر ركود و نابودى استفاده كرده است.

• [مهمترين شرح فارسی ديوان منسوب به حضرت علی^(ع)]
• قاضی كمال‌الدّين میر حسين‌بن معين‌الدّين ميبدی يزدی (درگذشتۀ 909 هـ.ق)

این شرح مشهورترين اثر ميبدى است كه آن را در سال 890 ﻫ . ق تأليف كرده است. شارح پس از مقدمه­ای مفصل، در شرح ديوان، در ابتدا معانى لغات و نكات صرفى و نحوى ابيات را بيان مى­كند، سپس به ترجمه فارسى اشعار مى­پردازد و سرانجام مضمون و محتواى بيت يا ابيات مورد نظر را در يك رباعى به نظم مى­كشد. در مواردى كه در اشعار، تلميحى به داستانى يا واقعه‌اى تاريخى باشد، حكايت آن را ياد مى­كند.

• [گزيدۀ مثنوی معنوی با انتخاب فيض كاشانی]
• ملامحسن فيض كاشانی(1007- 1091 هـ.ق)

اثر محمّد بن مرتضى بن شاه محمود، مشهور به علاّمه ملاّمحسن فيض كاشانى (سده 11)، تصحیح جویا جهانبخش

این اثر برگزيدة مثنوى معنوى مولانا جلال‌الدّين محمّد بلخى، عارف سده هفتم، است. فیض كتاب را براى بهره ­مندى رهروان طريقت مرتب كرده و كوشيده در هر بخش از آن، ابيات متناسب با يك معنا را از جاى جاى مثنوى گرد آورد و با عنوانى متكّى بر مصطلحات عرفانى و معانى حديثى و قرآنى سامان دهد.

تذكرة نشترِ عشق اثر حسين قلى خان عظيم‌آبادى، متخلّص به «عاشقى» است وی كه از آخرين قُلّه‌هاى استوار تذكره‌نويسى در شبه قاره محسوب مى‌شود از شيعيان اثنى عشرى است.

حسين قلى خان تأليف خود را با استفاده از سى و دو اثر، به عنوان مآخذ اصلى، در سال 1224 ق. آغاز کرد و در سال 1233 ق. به پايان بُرد. وى شرح احوال و برگزيدة اشعار عاشقانة هزار و چهارصد و سى و دو شاعر از شاعران متقدم تا معاصر خود را با نگاهى دقيق و با نثرى پاكيزه و آراسته در تذكره‌اش آورده است.

مصحّح، معتبرترين نسخه خطّى را به عنوان اساس انتخاب و با شش نسخة ديگر مقابله و تصحيح انتقادى كرده و اختلاف نسخه‌ها را در پاورقى نشان داده و در بخش تعليقات و اضافات توضيحات لازم را همراه با ذكر منابع و مآخذ متعدّد مربوط به شاعران نوشته است.

فهمى استرآبادى يكى از شاعران خوش ذوق و نيكوشعر قرن دهم هجرى است كه متأسفانه تذكره‌نويسان اطلاع دقيقى از زندگى او ثبت نكرده‌اند، اما از قرائن موجود در اشعارش سال‌هاى تقريبى زندگيش مشخص مى‌شود.

فهمى با اين كه در بيشتر قالب‌ها شعر سروده است، هنر عمده وى در سرودن تركيب‌بندهاى عرفانى و عاشقانه زيبايى است كه بعدها تأثير و اوج آنها را در غزليات زيبا و روانى كه به سبك وقوع سروده شده است، و نيز تركيب‌بندهاى هاتف اصفهانى و وحشى بافقى مى‌بينيم.

• [کهن‌ترین منظومۀ شیعی فارسی]

منظومه­ هایی روایی شعر فارسی را از یک دیدگاه می­توان به منظومه­ های: بزمی، حکمی، عرفانی و رزمی یا حماسی تقسیم کرد.

در میان منظومه­ های روایی رزمی یا حماسی، شاهنامۀ فردوسی بر چنان قله­ای ایستاده است که پس از او، همه به بلندای شعر او چشم دوخته و به پیروی از او گام برداشته­ اند، ولی هیچ­یک، از دامنه ­هایِ کارِ او پا فراتر ننهاده ­اند. دستۀ بزرگی از اینان، شاعرانی هستند که موضوعات دینی شیعی را به پیروی از شاهنامه به بحر متقارب مثمن مقصور یا محذوف سروده ­اند.

قدیمی­ترین آنها همین کتاب علی ­نامه است از شاعری با تخلّص«ربیع»، که آن را در سال 482 ق.(حدود 50 سال پس از مرگ فردوسی) سروده است.

شمارگان ابیات کتاب اصلی علی­نامه 11220 بیت است که در کتاب حاضر دکتر سیّد علی موسوی گرمارودی 4234 بیت از آن را برگزیده و با مقدّمه­ ای مفصّل و جامع و توضیحات و معنی لغات، در دسترس خواننده، نهاده است.

• [بخش کهن داستان برزو پسر سهراب]

برزونامه سرگذشت برزو پسر سهراب است که پس از مرگ سهراب از شهرو زاده می‌شود و در جوانی بی‌ آن‌که به نژاد خود آگاه باشد به تحریک افراسیاب با سپاهی گران به ایران می‌آید و با نیای خود رستم نبرد می‌کند. سرانجام در یکی از نبردها نژادش شناخته می‌شود و جنگ و ستیز به صلح و دوستی می‌انجامد. برزونامه در اصل دو منظومة جداگانه بوده است که یکی را شاعری به نام شمس‌الدین محمد کوسج در حدود قرن هشتم و دیگری را شاعری با تخلص عطایی در رن دهم سروده‌اند. شخصی این دو منظومه را به یکدیگر پیوند داده و منظومه‌ای بزرگ مشتمل بر حدود 33000 بیت فراهم آورده است. آنچه در این کتاب ارائه گردیده است، متن کامل بخش کهن داستان است که بر پایة پنج دستنویس تصحیح شده است