• [تاریخ منظوم]
• [نیمۀ نخست (مجلد یکم و دوم)]

همایون‌نامه اثری است منظوم از حکیم زجّاجی که به پیروی از شاهنامة فردوسی در سدة هفتم هجری سروده شده است. زجّاجی در این اثر به شرح حوادث و رویدادهای تاریخی از صدر اسلام تا روزگار خود پرداخته و در اشعار خود خواجه شمس‌الدین محمد جوینی و صدرالدین احمد خالدی زنجانی را مدح گفته است.

گفتنی است نیمة دوم همایون‌نامه پیشتر از سوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی منتشر شده است و اینک با به دست آمدن نسخه‌ای خطی از این اثر، بخش نخست (مجلد یکم و دوم) آن نیز به پیشگاه علاقه‌مندان تقدیم می‌شود.

• [شرح ماجرای دلباختگی فرهاد و خسرو به شيرين و عاقبت كار عاشقی ايشان]
• سرودۀ سليمی جرونی (سدۀ 9)

سليمى، مثنوى شيرين و فرهاد را بر وزن خسرو و شيرين نظامى در سال 880 هجرى به نظم كشيده است. از ويژگي‌هاى بارز اين منظومه، زبان ساده و بى­پيرايه، نداشتن تعقيدات لفظى و معنوى و تركيبات پيچيده و مصنوع و كاربرد پاره‌اى واژگان محلى و بومى بوده، همچنين جلوه ­هايى از زندگى مردم سواحل و جزاير خليج فارس را نمايانده است. از دیگر سروده­ های اوست: منبع‌الاطوار كه به تقليد از مخزن‌الاسرار نظامى سروده ولى متأسفانه امروز نسخه‌اى از آن در دست نیست.

مجلس در قصّه رسول (ص)، كتابى است كهن، با زبانى ساده و بيانى دلنشين، برآمده از دل سنّتِ «سيره‌نويسى» و آيين «مجلس‌گويى» در قرن‌هاى پنجم و ششم. نويسنده در اين كتاب، به مطالعه تاريخ صدر اسلام با تكيه بر زندگى رسول خدا (ص) مى‌پردازد و سرگذشت ايشان را از سال‌هاى پيش از تولّد تا زمان رحلت آن حضرت، به طرزى جذّاب، داستانى و در عين حال بر پايه داده‌هاى مستند تاريخى، روايت مى‌كند. اشتمال كتاب بر اطّلاعات فراوان تاريخى، فرهنگى، دينى و مردم‌شناختى، در كنار روايت‌هاى داستانى و اساطيرى آن، جذّابيت خاصّى به اثر بخشيده است. علاوه بر اين، نثر زيبا و يكدست كتاب، زبان بى‌تكلّف و خالى از لغزش آن، وجود واژه‌ها و تركيبات خاص و تازه، اعتدال در به كارگيرى واژگان و تركيبات عربى، و تأثيرپذيرى نسبى آن از زبان مردم كوچه و بازار، از امتيازاتى است كه مى‌تواند در سير مطالعات زبان فارسى مفيد افتد.

• [مجموعه غزلیات، قصاید و... همچون سروده‌های بسحق اطعمه]
• صوفی محمد هروی(سدۀ 9)

شاعر ناشناختة اثر در عهد سلطان بايقرا (842 ـ 911) در هرات مي‌زيست. اثر وی داراى چند گونه شعر شامل غزليات، قصايد، ترجيعبند، مقطّعات، رباعيات و... است كه پيرامون غذاها و ابزار آشپزخانه سروده شده و در آن به نظيره­ گويى با سروده ­هاى بسحاق اطعمه شيرازى پرداخته است. علاوه بر شعر، بخشهايى نيز به نثر درباره موضوع ياد شده آمده است.

• [بخش قم و ساوه]

میرتقی‌الدین محمد ابن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دوره صفوی (زنده در 1016 ق.) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به 40 سال (از 976 تا 1016 ق.) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح حال بیش از 867 شاعر، از گذشته تا معاصران مؤلف است. خاتمه خلاصة الأشعار، شرح حال 414 سراینده سده دهم هجری را در بردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر شامل شرح حال شعرای قم و ساوه است.

• [شرح حال يكصد تن از شاعران و عالمان معاصر مؤلف]

لاهیجی از نامدارترين دانشمندان صفوى و آخرين چهره ­هاى سبك هندى و اصفهانى است. وی، به شرح حال يك صد تن از شاعران و عالمان معاصر خود پرداخته است. نثر اثر منشيانه، مصنوع و متكلف است. ذكر اطلاعات دقيق و معتبر درباره عالمان و شاعران، ضبط دقيق سال تولد و وفات آنها، وضع شغلى هر يك، كاربرد اصطلاحات ديوانى، ادارى و ادبىِ مخصوص آن دوره با اتّكا بر حافظه و بدون دسترسى به اسناد مكتوب، از ويژگي‌هاى اين تذكره است.

• [به همراه چند غزل و قطعه]
• سرودۀ مؤمن حسین بن باقی یزدی ( ح 948- 1018 هـ . ق)

مولانا مؤمن حسین یزدی را می‌توان از سرآمدان رباعی‌سرایان عصر صفوی دانست. اشعار موجود در جنگ‌ها و مجموعه‌های بر جای مانده‌ای که تاکنون از مؤمن حسین شناخته شده‌اند، به استثنای چند غزل و قطعه، تمامی رباعی است، گویا او نیز مانند: خیّام، اوحدی کرمانی، بابا افضل، پردگیان حرم اندیشۀ خود را در کسوت رباعی به جلوه‌گری وامی‌داشته است.

• [ترجمه دقيق و روان اناجيل اربعه به همراه تعليقات توضيحی و انتقادی مترجم]

این اثر به همراه تعليقاتى توضيحى و انتقادى ترجمه‌اى است دقيق با نثرى شيوا، روان و قابل فهم از اناجيل اربعه.

مؤلف علاوه بر نسخه­ هاى متعدد عربى، با كمك پادريان (كشيشهاى) موجود در اصفهان از متن لاتينى و حتى عبرى نيز در این اثر بهره برده است. اغلب آثار این مترجم، ترجمه‌اى است از كتابهاى مشهور مانند: مجمع‌البيان، مكارم‌الاخلاق، الكشكول، عيون‌الحساب و البلدالأمين.

• سرودۀ  عبدالله بن محمد امامی هروی (در گذشتۀ 686 هـ . ق)

امامی هروی (م: 686 ق.) از شاعران سرشناس قرن هفتم هجری است که در هرات بالید امّا بیشتر عمر را در کرمان و یزد و اصفهان گذراند و مدّاح ملوک و رجال قراختایی، اتابکان یزد و بهاءالدین محمّد، فرزند بزرگ شمس‌الدین محمد صاحب‌دیوان بود.

‌در اشعار امامی وجود لغزهای متعدّد، برخی التزام‌ها و صنایع ادبی، و واژه‌های مهجور عربی، گرایش او را به صنعتگری نشان می‌دهد امّا این موضوع بیشتر در قصاید به چشم می‌خورد و معنا و زبان در دیگر قالب‌ها ساده‌تر و لطیف‏تر است. در غزل‌ها، استفاده از واژه‌ها و تعابیر تازه و ساخت مضمون‌های دل‌انگیز با بهره‌گیری از درونمایه‌های عرفانی، شوری در سخن امامی برانگیخته که خواننده را به وجد می‌آورد.

[شرح احوال و آثار جامی]

در این رسالة کوتاه زندگی و احوال جامی، شاعر و عارف معروف قرن نهم (د: 898 ق)، با زبانی بالنسبه ساده و صمیمی گزارش شده است. نویسندة رساله، عبدالغفور لاری (د: 912 ق)، شاگرد و مصاحب جامی، بسیاری از دقایق احوال او را، از آغاز تا انجام حیات، چنان بازنموده است که همة محققان احوال شاعر، اطلاعات دست اوّل را در آن یافته‌اند.

• [گزيدۀ مثنوی معنوی با انتخاب فيض كاشانی]
• ملامحسن فيض كاشانی(1007- 1091 هـ.ق)

اثر محمّد بن مرتضى بن شاه محمود، مشهور به علاّمه ملاّمحسن فيض كاشانى (سده 11)، تصحیح جویا جهانبخش

این اثر برگزيدة مثنوى معنوى مولانا جلال‌الدّين محمّد بلخى، عارف سده هفتم، است. فیض كتاب را براى بهره ­مندى رهروان طريقت مرتب كرده و كوشيده در هر بخش از آن، ابيات متناسب با يك معنا را از جاى جاى مثنوى گرد آورد و با عنوانى متكّى بر مصطلحات عرفانى و معانى حديثى و قرآنى سامان دهد.

رساله حاضر، ترجمه منظوم وصیت امام علی(ع) به امام حسین(ع) است که در سال های ابتدایی سده ششم قمری، به دست شاعر توانمند غزنین در دربار غزنویان دوم، سید حسن غزنوی ملقب به اشرف، پدید آمد.

فضای دیباچه منظوم رساله، کاملا شیعی است که آن را در زمره آثار گران قدر حکمت امامیه به نظم فارسی پیش از عهد مغول قرار می دهد.

• [کهن‌ترین منظومۀ شیعی فارسی]

منظومه­ هایی روایی شعر فارسی را از یک دیدگاه می­توان به منظومه­ های: بزمی، حکمی، عرفانی و رزمی یا حماسی تقسیم کرد.

در میان منظومه­ های روایی رزمی یا حماسی، شاهنامۀ فردوسی بر چنان قله­ای ایستاده است که پس از او، همه به بلندای شعر او چشم دوخته و به پیروی از او گام برداشته­ اند، ولی هیچ­یک، از دامنه ­هایِ کارِ او پا فراتر ننهاده ­اند. دستۀ بزرگی از اینان، شاعرانی هستند که موضوعات دینی شیعی را به پیروی از شاهنامه به بحر متقارب مثمن مقصور یا محذوف سروده ­اند.

قدیمی­ترین آنها همین کتاب علی ­نامه است از شاعری با تخلّص«ربیع»، که آن را در سال 482 ق.(حدود 50 سال پس از مرگ فردوسی) سروده است.

شمارگان ابیات کتاب اصلی علی­نامه 11220 بیت است که در کتاب حاضر دکتر سیّد علی موسوی گرمارودی 4234 بیت از آن را برگزیده و با مقدّمه­ ای مفصّل و جامع و توضیحات و معنی لغات، در دسترس خواننده، نهاده است.

• [کتاب نصيب الفتيان و التبيان، ملتمسات، نزهة‌الكتّاب و تحفة­الاحباب، قواعدالرسایل و فراید الفضایل، غنية‌الكاتب و منیة الطالب، رسوم‌الرسائل و نجوم الفضائل]

اثر فوق با نثری مصنوع و مکلّف مشتمل بر رساله­های ذیل است: 1. نصيب الفتيان و التبيان كه نصاب عربى به فارسى است. 2. ملتمسات كه مشتمل بر درخواستهاى مختلف به صورت قطعه و رباعى است. 3. نزهةالكتّاب و تحفةالأحباب، در قضاياى اخوانيات و وقوع حوادث و اختلاف حالات. 4. قواعد الرسايل و فرايد الفضايل، مشتمل بر قواعد نامه­ نگارى مطابق كاربرد زمان مؤلف در غايت لطف و ايجاز. 5. غنيةالكاتب و منيةالطالب، در شيوه مكاتبات و معرفت ترتيب مخاطبات. 6. رسوم الرسائل و نجوم الفضائل، نيز در فن نامه نگارى است.

• [مثنوی عرفانی و اخلاقی به پیروی از بوستان سعدی]

مؤلف از جمله شيفتگان سعدى است كه سه اثر خود: خرابات، خانقاه و گنج فقير را به پيروى از گلستان، بوستان و غزلهاى سعدى نگاشته است. این اثر به شيوه بوستان به نظم كشيده شده است و حاوى مطالب و معارف اخلاقى و عرفانى فراوان است. زبان ساده و بيانی روان دارد، هر چند در مواردى از واژگان كهن فارسى بهره برده است. همچنين از واژه ­هاى متداول در زبان مردم شيراز و فارس با هدف حفظ آنها از خطر ركود و نابودى استفاده كرده است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

محک خسروی جنگ غزلیات بیش از پنجاه شاعر متأخر است که بر حسب اوزان عروضی و قوافی و ردیف ترتیب یافته است. از جمله شاعرانی که نمونۀ اشعار آنها در این جنگ فراهم آمده است می­توان به آذر بیگدلی، آزاد کشمیری، درویش مجید طالقانی، عاشق اصفهانی، فتحعلی شاه قاجار، واله داغستانی، واله اصفهانی، واقف لاهوری و... اشاره کرد.

گردآورندۀ این جنگ میرزا خسرو بیگ گرجی (د:1277هـ. ق/ 1860م) است که آن را به درخواست امیر سند میرکرم علی خان و برادرش میرمراد علی خان در سال 1232هـ . ق/ 1817م. گردآورده است. وی دارای آثار دیگری همچون مجربات­العلاج، سفینه الشعرا و دیوان اشعار فارسی است.

• [بیژن‌نامه، کک کوه‌زادنامه، داستان ببر بیان، داستان پتیاره، تهمینه‌نامۀ کوتاه، تهمینه‌نامۀ بلند و رزم‌نامه شکاوندکوه]

کتاب حاضر که هفت منظومة حماسی نام دارد در بردارندة هفت منظومة کوتاه و بلند است. این منظومه‌ها عبارتند از: 1. بیژن‌نامه؛ 2. کک کوه‌زادنامه؛ 3. ببر بیان؛ 4. داستان پتیاره؛ 5. تهمینه‌نامة کوتاه؛ 6. تهمینه‌نامة بلند؛ 7. رزم‌نامة شکاوندکوه.

هفت منظومة یادشده همگی جزو منظومه‌های پهلوانی به شمار می‌آیند و برای نخستین بار است که به صورت مستقل انتشار می‌یابند. اگرچه هفت منظومة مذکور، به تقلید از شاهکار استاد توس سروده شده‌اند و اثر تقلید و نظیره‌گویی از شاهنامة فردوسی در آنها آشکارا دیده می‌شود، با این حال اهمیّت این منظومه‌ها برای برخی پژوهشهای اساطیری - حماسی و نیز بررسی سیر تاریخی حماسه‌سرایی در ادبیات فارسی درخور توجّه است، هرچند که از برخی فواید ادبی و لغوی آنها نیز نباید غافل بود.

تذكرة نشترِ عشق اثر حسين قلى خان عظيم‌آبادى، متخلّص به «عاشقى» است وی كه از آخرين قُلّه‌هاى استوار تذكره‌نويسى در شبه قاره محسوب مى‌شود از شيعيان اثنى عشرى است.

حسين قلى خان تأليف خود را با استفاده از سى و دو اثر، به عنوان مآخذ اصلى، در سال 1224 ق. آغاز کرد و در سال 1233 ق. به پايان بُرد. وى شرح احوال و برگزيدة اشعار عاشقانة هزار و چهارصد و سى و دو شاعر از شاعران متقدم تا معاصر خود را با نگاهى دقيق و با نثرى پاكيزه و آراسته در تذكره‌اش آورده است.

مصحّح، معتبرترين نسخه خطّى را به عنوان اساس انتخاب و با شش نسخة ديگر مقابله و تصحيح انتقادى كرده و اختلاف نسخه‌ها را در پاورقى نشان داده و در بخش تعليقات و اضافات توضيحات لازم را همراه با ذكر منابع و مآخذ متعدّد مربوط به شاعران نوشته است.

• [شرح زندگانی و شهادت امام حسين^(ع) با نثر فارسی فصيح و بليغ]

مؤلف از اديبان برجسته و سياستگزاران زمان محمدشاه و ناصرالدين شاه قاجار بوده است. وی این کتاب را در نهايت سلاست الفاظ و سلامت اخبار، در شرح شهادت حضرت اباعبداللّه الحسين ـ عليه السّلام ـ با اعتماد به منابع و مآخذ معتبر تاريخى، استوار و متقن ساخته و از اطاله كلام و نقل روايات ناتمام پرهيز کرده است.

• [آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]
• سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

• [در علم عروض و قافیه]

معيارالأشعار در علم عروض و قافيه شعر پارسى و تازى از آثار ابوجعفر محمدبن حسن ملقب به نصيرالدّين ( 597 ـ 672 ق) است. اين كتاب كه چونان ديگر آثار خواجه، نثرى پيراسته دارد و از ترتيب و تنسيقى متقن برخوردار است، به جهاتى در زبان فارسى داراى اهميت است.

در تصحيح انتقادى كتاب، نسخه كتابخانه احمد ثالث استانبول اساس قرار گرفته است. تاريخ كتابت اين نسخه سال 702 ق است و با نسخه‌اى كه بر خواجه خوانده شده مقابله گرديده است.

ميزان‌الأفكار، شرح معيارالأشعار، تصنيف مولا محمد سعدالله مفتى‌مرادآبادى است كه از دانشمندان و اديبان سده سيزدهم هجرى قمرى در هندوستان است. اين كتاب شرحى جامع بر معيارالأشعار است كه در عين ضبط متن معيارالأشعار، به توضيح مشكلات و مبهمات اين كتاب مى‌پردازد. اين اثر نخستين بار به سال 1263 ق در هند به چاپ رسيد و اينك با تصحيح مجدّد همراه با متن معيارالأشعار منتشر مى‌شود.

• [مشتمل بر غزلیات، قصاید و ملمعات و مثنوی مشرق‌الانوار و رباعیات]
• سرودۀ میرمحمد باقر داماد (970 ـ 1040 هـ . ق)

ميرداماد در حوزه فكرى اصفهان، سعى داشت تا مبانى حكمت مشّا را با جلوه­هاى اشراقى در هم آميزد و با استفاده از تعاليم اعتقادى شيعى نظام فلسفى اسلامى نوينى را ارائه دهد كه خود آن را حكمت يمانى ناميد. این اثر از سروده­هاى اوست مشتمل بر: قصايد، غزليات و ملمّعات (شعر عربى) و مثنوى مشرق‌الانوار و رباعيات. ميرداماد در سرودن اين اشعار به سبك هندى نظر داشته است. اشعاری که می توان ادعا کرد شعر محض نیست بلکه گنجینه ای از جواهرات معنوی و تأملات گران قدر او در زمینه های گوناگون است. از جمله آثار اوست: القبسات، الافق المبین، تقویم الایمان.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• [موسوم به گنج‌ا‌للّه]
• سرودۀ میرزا حسن زنوزی خویی (1172ـ 1225 هـ . ق)

میرزا حسن زنوزی خویی، ادیب و متکلّم و دانشمند اواخر سدۀ دوازدهم و اوایل سدۀ سیزدهم است که از خود آثار و نگارشهای سودمندی در زمینۀ اصول، حدیث، رجال، کلام، ادبیات و تاریخ بر جای نهاده است که از آن جمله می­توان به بحرالعلوم، ریاض­الجنّة، زبدة­الأعمال، شرح الاستبصار، دیوان اشعار و... اشاره کرد.

دیوان فانی خویی شامل غزلیات، قصاید، قطعات، ترجیع­بندها است که از یادگارهای ادبی دورۀ دنبلی­ها به شمار می­رود. میرزا حسن در این دیوان از اشعار شاعران بزرگی چون خاقانی، عطّار، سنایی، مولوی، حافظ و عراقی تأثیر پذیرفته و به وضوح لطافت و استواری سخن آنان را در مضامینی دلنشین نشان داده است.

• سرودۀ خواجه غیاث­ الدین شیخ محمد کججانی (تبریزی) مشهور به «خواجه شیخ» (سدۀ 8)

خواجه غیاث‌الدین شیخ محمّد کُجُجانی، مشهور به خواجه شیخ، شیخ‌الاسلام تبریز به روزگار سلطان اویس و پسرش سلطان حسین جلایر (حک. 757-784 ق) بود. او که انتساب به خاندانی پرآوازه و محترم داشت، در روزگار آل‌چوپان و آل‌جلایر از نفوذ سیاسی - اجتماعی فراوانی برخوردار بود؛ با‌ این وجود دانسته‌های ما از زندگانی او اندک و محدود به بعضی اشارات تاریخی است.

به روزگار دولتشاه سمرقندی دیوان خواجه­ شیخ، متخلّص به «کُجُجی» و «کُجُج»، در عراق و آذربایجان شهرت عظیم داشت؛ اگرچه کمتر از یک سده پس از این، بنا بر قول تقی‌الدین کاشانی، متروک مانده بود. اکنون تنها نسخۀ دستیاب از این دیوان، مورخ 788 ق (روزگار حیات شاعر) و محفوظ در کتابخانۀ راشد افندی است، که سروده‌های متنوّع فارسی و نیز چهارده دوبیتی فهلوی (به زبان آذری) را در بر می‌گیرد. مصحّحان با فراهم آوردن نسخۀ یادشده، در تصحیح این دیوان و نیز واکاوی احوال شیخ کُجُجانی کوشیده‌اند.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• [اثری جامع به زبان فارسی در خوابگزاری و تعبیر رؤیا]

حبیش بن ابراهیم تفلیسی از نویسندگان پرکار سده ششم هجری است که از وی آثار متعددی در زمینه‌های گوناگون به جا مانده است. کامل التعبیر که در زمینۀ خوابگزاری نوشته شده است، در شمار آوازه‌مندترین آثار حبیش است. وی در این خوابنامه، پس از مقدمه‌ای مفید و مبسوط پیرامون خوابگزاری، به رمزشناسی خوابدیده‌ها و رؤیاها به ترتیب حروف الفبا از اقوال خوابگزارانی چون ابن سیرین، ابراهیم کرمانی و... پرداخته است. زبان حبیش در این اثر به‌سان دیگر آثارش، ساده و دربرگیرندۀ پاره‌ای از واژه‌های آذربایجانی و متداول در شمال غرب ایران است.

کامل التعبیر تا امروز بارها و بارها به چاپ رسیده است اما این چاپ‌های بسیار همگی پر از لغزش است و با آنچه از خامة تفلیسی ریخته است، تفاوت فاحش دارد. در چاپ حاضر کامل التعبیر بر بنیاد پنج دست‌نویس، تصحیح شده است.

• [گزارش فارسی كتاب مختصر تفتازانی در علم معانی، بيان و بديع]

این اثر در علمِ معانى، بيان و بديع، و مشتمل بر تمام قواعد و صناعات ادبى است. آرا علماى بلاغت در این کتاب مورد نقد و بررسى قرار گرفته است. اين اثر ادبى هر چند در دوره افول نثر فارسىِ پس از سلسله مغول فراهم آمده و بى­ترديد برخى ويژگيهاى عامّ نثر اين دوره را، مانند مطابقت صفت و موصوف، جمله سازى با سبك و سياق عربى و كم توجهى به قواعد دستور زبان فارسى به همراه دارد، ليكن داراى نثرى پخته و عالمانه بوده و تا اندازه‌اى از سبك نگارش مطوّل تفتازانى متأثر است.

[شرح حال شعرای اصفهان]

این اثر در شرح حال حدود 650 شاعر، از گذشته تا معاصر مؤلّف نگاشته شده است. بخش پايانى این کتاب، شرح حال 385 شاعر سده دهم هجرى را در بر دارد كه از 12 اصل به شمارگان برجهاى آسمانى تشكيل يافته و هر كدام از اين برجها ـ به گفته مؤلّف ـ به شهرها و نواحى جغرافى مختلف ايران اختصاص دارد كه از ديار كاشان شروع و به خراسان ختم مى­شود. اثر فوق دربردارندة شرح حال شعراى اصفهان است.

• [اثری جامع به زبان فارسی در خوابگزاری و تعبیر رؤیا]

حبیش بن ابراهیم تفلیسی از نویسندگان پرکار سده ششم هجری است که از وی آثار متعددی در زمینه‌های گوناگون به جا مانده است. کامل التعبیر که در زمینۀ خوابگزاری نوشته شده است، در شمار آوازه‌مندترین آثار حبیش است. وی در این خوابنامه، پس از مقدمه‌ای مفید و مبسوط پیرامون خوابگزاری، به رمزشناسی خوابدیده‌ها و رؤیاها به ترتیب حروف الفبا از اقوال خوابگزارانی چون ابن سیرین، ابراهیم کرمانی و... پرداخته است. زبان حبیش در این اثر به‌سان دیگر آثارش، ساده و دربرگیرندۀ پاره‌ای از واژه‌های آذربایجانی و متداول در شمال غرب ایران است.

کامل التعبیر تا امروز بارها و بارها به چاپ رسیده است اما این چاپ‌های بسیار همگی پر از لغزش است و با آنچه از خامة تفلیسی ریخته است، تفاوت فاحش دارد. در چاپ حاضر کامل التعبیر بر بنیاد پنج دست‌نویس، تصحیح شده است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• سرودۀ خاقانی شروانی (سدۀ 6)

از خاقانى شروانى ـ اديب و سراينده نامى سده ششم هجرى ـ سه نوشته مستقلّ بر جاى مانده است. يكى منشآت وى كه شامل نامه‌هاى ارسالى او به بزرگان آن روزگار و افراد خانواده‌اش بوده و نمودارى از شيوه نثر او مى‌باشد. اثر بعدى، ديوان او است كه شامل قصيده‌ها، غزل‌ها، رباعى‌ها و ديگر انواع سروده‌هاى وى است. اثر سوم ـ كه هم‌اكنون در دستان شماست ـ منظومه تحفة‌العراقين مى‌باشد كه شامل بيش از 3100 بيت است و در سال 551 هجرى به جمال‌الدّين موصلى پيشكش شده است.

خاقانى اين منظومه را اندكى پيش از پيشكش كردن به جمال‌الدّين موصلى سروده است. وى در اين اثر به توصيف سفرى پرداخته كه براى اتّصال به درگاه محمّد بن محمود سلجوقى به عراق (ايران مركزى) داشته است. وى در اين سفر موفّق به ديدار پادشاه سلجوقى نشد و ناگزير به شروان بازگشت. خاقانى در آن سال قصد سفر حجّ را نيز داشت كه اين سفر نيز محقّق نشد و لذا او تحفة‌العراقين را سرود و در ضمن آن، سفرى خيالى را براى خورشيد ترتيب داد و خورشيد را راهى عراق، بغداد، كوفه، مكّه و مدينه كرده و با اين بهانه به ذكر آرزوى خود براى ديدار اين شهرها و اماكن مقدّس پرداخت. در اين ميان، به مدح برخى از بزرگان اين سرزمين‌ها پرداخته و اطّلاعات سودمندى را ـ بخصوص درباره زندگى خانوادگى خود ـ درج كرده كه در جاى ديگر نشانى از آنها نداريم

• [منظومه‌ای عرفانی، اخلاقی و اجتماعی بر وزن مخزن‌الاسرار نظامی]
• سرودۀ خواجوی كرمانی (درگذشتۀ 750 هـ . ق)

کمال‌الدین ابوالعطا، محمودبن علی‌بن محمود مشهور به خواجوی مرشد کرمانی و متخلص به «خواجو» شاعری غزل‌سرا و داستان‌پرداز است. این اثر منظومه‌ای است عرفانی، اخلاقی و اجتماعی در بحر سریع، بر وزن مخزن‌الاسرار نظامی و در بیت مقاله که هر یک از آنها در موضوع خاصی است و با حکایتی تبیین و تأیید می‌شود. خواجو این منظومه را در برابر مخزن‌الاسرار ساخته است و در کلام بعضی از تعابیر نوشدة نظامی را نیز با خود دارد و در بسیاری از موارد، راه فهم زبان حافظ را هموار می‌کند. از جمله دیگر آثار اوست: مثنوی‌های پنجگانه (خمسه)، گل و نوروز، کمال‌نامه، گوهرنامه، سراجیّه.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• [اثری ادبی در توصيف گونه‌های غذا و نوشيدنی‌های ایرانی]

مؤلف از شاعران و نويسندگان توانمند عرصة طنزپردازى و نقيضه ­سرايى است. این اثر شامل: كنزالاشتهاء، قصايد، مثنويات، نقيضه ­ها، مقطّعات، رباعيات، و آثار منثور وى است. مجموعة اين اثر گرچه دربارة توصيف گونه ­هاى غذا و نوشيدنى است، امّا حاوى اطلاعات ارزشمند ادبى، تاريخى، اجتماعى و علمى گوناگون نيز هست.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• [مفصل‌ترين و پرتنوع‌ترين قصه‌های عاميانه چند سدۀ اخير]

اسكندرنامه به نوعى هجويه اساطير تاريخى و پهلوانى كهن و آغازى در سير داستان­ نويسى جديد فارسى است. نثر کتاب نيز نمايندة مرحله انتقالى از نثر منشيانة عصر صفوى به نثر داستانى دورة قاجارى است. بنابراين اسكندرنامه هم از جهت داستانى، هم از حيث جامعه­ شناسى و نيز چگونگى تحوّل نثر فارسى داراى اهميت است.

• [ترجمه و شرح منظوم هفتاد سخن از امام علی^(ع)]

مکتبی شیرازی، شاگرد محمد دوانی، کلمات علیّه (سخنان حضرت علی (ع)) را به نظم کشیده است. وی، اين كلمات را از كتاب نثر اللئالى برگزيده و پس از ترجمه هر سخن در چند بيت، با حكايتى منظوم آن را شرح كرده است. بعضى از داستانهاى كلمات عليّه بازنويسى حكايت هايى از متون مشهور فارسى مانند شاهنامه، مرزبان نامه و منطق الطير است. زبان اثر بی ­تكلف و نزديك به محاوره است و مؤلف در آن به ايراد عباراتى موجز و به شكل امثال پرداخته، به گونه‌اى كه تعداد قابل ملاحظه‌اى از آنها در امثال و حكم دهخدا راه يافته است. اثر ديگر وی ليلى و مجنون يكى از معروفترين و زيباترين نظيره­ هاى ليلى و مجنون نظامى است.

• [بخش خراسان]

میرتقی‌الدین محمد بن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دوره صفوی (زنده در 1016 ق.) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به 40 سال (از 976 تا 1016 ق.) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح حال بیش از 867 شاعر، از گذشته تا معاصران مؤلف است. خاتمه خلاصة الأشعار، شرح حال 414 سراینده سده دهم هجری را در بردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر شامل شرح حال شعرای خراسان است.

مجالس سخنان و لطایف و اشارات یکی از صوفیان و شاعران دورة ایلخانی به نام جلال‌الدین عتیقی است. ابوالمجد تبریزی، که زمانی مرید وی بوده، از سال 712 تا 718 ق. برخی از سخنان او را یادداشت کرده و در سال 723 ق. در سفینة تبریز درج کرده است. بر اساس تاریخی که در ابتدای هر مجلس آمده تعداد مجالس 22 مجلس است که ابوالمجد بنا به سلیقة خود آنها را در 67 قسمت مجزا گنجانده است. مجالس مملو از ایماژها و صور خیال شگفت‌آور است و به آیات و احادیث و اشعار عربی و فارسی آراسته شده است.

منجیک که عوفی او را «از ساحران شاعران» شمرده، در قرن چهارم می زیسته و صاحب عرفات العاشقین درباره او نوشته: «جگر فصحا از صلابت کلام او خون گشته و اشک بلغا از غیرت بیانش گلگون شده.» شاعری چیره دست و شیرین سخن و از شعرای ممتاز عصر خود بوده است. شواربی در این کتاب، 410 بیت اشعار منجیک و نیز 20 بیت منسوب به او را گرده آورده است.

صفاءالحق در جوانى از مشروطه­ خواهان بود. مدتى نيز به جهانگردى پرداخت و سه سال در بمبئى در يك بيمارستان انگليسى كار مى­ كرد و علاوه بر طب سنتى كه قبلا آشنا بود با طب جديد و روش هاى نوين معالجه نيز آشنا شد. پس از بازگشت به ايران به عنوان طبيب مجاز و نيز مأمور سيّار بهدارى در اطراف همدان به روستاييان خدمت مى­ كرد. او علاوه بر طبابت مطالعات وسيعى در ادبيات و عرفان و عقايد داشت با موسيقى و نقاشى و سوزن‌دوزى آشنا بود و در سبك هندى غزل مى­ سرود.

• [غزليات، قصايد، قطعات، تركيب‌بندها، مثنويات و تک‌بيتهای نجيب كاشانی]

نجيب از شاعران بزرگ سبك هندى، شاعرى مضمون ­پرداز و لطيف ­طبع است و سخنش آراسته با صناعات ادبى است. وى مدتى به هند سفر كرد و حاكم كشمير شد و با بازگشت به ایران به دستگاه شاه سليمان صفوى پيوست. از ديگر آثار اوست: تاريخ كشيكخانه به نظم و نثر.

• [آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]
• سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

• [ترجمۀ كهن مجموعه اشعار سرايندگان نامدار و اقوال و امثال عربی]

مؤلف از اديبان و سخنوران شهيری است كه در نحو و خطب و فنون شعرى و علوم ادبى و عربى در عصر خود بى­نظير بوده است. این اثر، مجموعه‌اى از اشعار سرايندگان نامدار ـ بيشتر ايرانى و از اهالى خراسان و خوارزم ـ و اقوال و حكايات عربى است. اين مجموعه را موفّق بن طاهر بن أبى سهل فاريابى به فارسى برگردانده و ذيل اشعار و اقوال عربى درج كرده است. از دیگر آثار اوست: شرح سقط الزّند أبو العلاء معرّى كه در آن به غور در اسرار معانى اشعار أبوالعلاء پرداخته است.

تذكرة نشترِ عشق اثر حسين قلى خان عظيم‌آبادى، متخلّص به «عاشقى» است وی كه از آخرين قُلّه‌هاى استوار تذكره‌نويسى در شبه قاره محسوب مى‌شود از شيعيان اثنى عشرى است.

حسين قلى خان تأليف خود را با استفاده از سى و دو اثر، به عنوان مآخذ اصلى، در سال 1224 ق. آغاز کرد و در سال 1233 ق. به پايان بُرد. وى شرح احوال و برگزيدة اشعار عاشقانة هزار و چهارصد و سى و دو شاعر از شاعران متقدم تا معاصر خود را با نگاهى دقيق و با نثرى پاكيزه و آراسته در تذكره‌اش آورده است.

مصحّح، معتبرترين نسخه خطّى را به عنوان اساس انتخاب و با شش نسخة ديگر مقابله و تصحيح انتقادى كرده و اختلاف نسخه‌ها را در پاورقى نشان داده و در بخش تعليقات و اضافات توضيحات لازم را همراه با ذكر منابع و مآخذ متعدّد مربوط به شاعران نوشته است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• [آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]
• سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.