تذكرة نشترِ عشق اثر حسين قلى خان عظيم‌آبادى، متخلّص به «عاشقى» است وی كه از آخرين قُلّه‌هاى استوار تذكره‌نويسى در شبه قاره محسوب مى‌شود از شيعيان اثنى عشرى است.

حسين قلى خان تأليف خود را با استفاده از سى و دو اثر، به عنوان مآخذ اصلى، در سال 1224 ق. آغاز کرد و در سال 1233 ق. به پايان بُرد. وى شرح احوال و برگزيدة اشعار عاشقانة هزار و چهارصد و سى و دو شاعر از شاعران متقدم تا معاصر خود را با نگاهى دقيق و با نثرى پاكيزه و آراسته در تذكره‌اش آورده است.

مصحّح، معتبرترين نسخه خطّى را به عنوان اساس انتخاب و با شش نسخة ديگر مقابله و تصحيح انتقادى كرده و اختلاف نسخه‌ها را در پاورقى نشان داده و در بخش تعليقات و اضافات توضيحات لازم را همراه با ذكر منابع و مآخذ متعدّد مربوط به شاعران نوشته است.

• [ترجمه دقيق و روان اناجيل اربعه به همراه تعليقات توضيحی و انتقادی مترجم]

این اثر به همراه تعليقاتى توضيحى و انتقادى ترجمه‌اى است دقيق با نثرى شيوا، روان و قابل فهم از اناجيل اربعه.

مؤلف علاوه بر نسخه­ هاى متعدد عربى، با كمك پادريان (كشيشهاى) موجود در اصفهان از متن لاتينى و حتى عبرى نيز در این اثر بهره برده است. اغلب آثار این مترجم، ترجمه‌اى است از كتابهاى مشهور مانند: مجمع‌البيان، مكارم‌الاخلاق، الكشكول، عيون‌الحساب و البلدالأمين.

• [آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]
• سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

فهمى استرآبادى يكى از شاعران خوش ذوق و نيكوشعر قرن دهم هجرى است كه متأسفانه تذكره‌نويسان اطلاع دقيقى از زندگى او ثبت نكرده‌اند، اما از قرائن موجود در اشعارش سال‌هاى تقريبى زندگيش مشخص مى‌شود.

فهمى با اين كه در بيشتر قالب‌ها شعر سروده است، هنر عمده وى در سرودن تركيب‌بندهاى عرفانى و عاشقانه زيبايى است كه بعدها تأثير و اوج آنها را در غزليات زيبا و روانى كه به سبك وقوع سروده شده است، و نيز تركيب‌بندهاى هاتف اصفهانى و وحشى بافقى مى‌بينيم.

• [گزيدۀ مثنوی معنوی با انتخاب فيض كاشانی]
• ملامحسن فيض كاشانی(1007- 1091 هـ.ق)

اثر محمّد بن مرتضى بن شاه محمود، مشهور به علاّمه ملاّمحسن فيض كاشانى (سده 11)، تصحیح جویا جهانبخش

این اثر برگزيدة مثنوى معنوى مولانا جلال‌الدّين محمّد بلخى، عارف سده هفتم، است. فیض كتاب را براى بهره ­مندى رهروان طريقت مرتب كرده و كوشيده در هر بخش از آن، ابيات متناسب با يك معنا را از جاى جاى مثنوى گرد آورد و با عنوانى متكّى بر مصطلحات عرفانى و معانى حديثى و قرآنى سامان دهد.

• [اثری جامع به زبان فارسی در خوابگزاری و تعبیر رؤیا]

حبیش بن ابراهیم تفلیسی از نویسندگان پرکار سده ششم هجری است که از وی آثار متعددی در زمینه‌های گوناگون به جا مانده است. کامل التعبیر که در زمینۀ خوابگزاری نوشته شده است، در شمار آوازه‌مندترین آثار حبیش است. وی در این خوابنامه، پس از مقدمه‌ای مفید و مبسوط پیرامون خوابگزاری، به رمزشناسی خوابدیده‌ها و رؤیاها به ترتیب حروف الفبا از اقوال خوابگزارانی چون ابن سیرین، ابراهیم کرمانی و... پرداخته است. زبان حبیش در این اثر به‌سان دیگر آثارش، ساده و دربرگیرندۀ پاره‌ای از واژه‌های آذربایجانی و متداول در شمال غرب ایران است.

کامل التعبیر تا امروز بارها و بارها به چاپ رسیده است اما این چاپ‌های بسیار همگی پر از لغزش است و با آنچه از خامة تفلیسی ریخته است، تفاوت فاحش دارد. در چاپ حاضر کامل التعبیر بر بنیاد پنج دست‌نویس، تصحیح شده است.

[بخش یزد و کرمان و نواحی آن[

میرتقی‌الدین محمد ابن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دوره صفوی (زنده در 1016 ق.) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به 40 سال (از 976 تا 1016 ق.) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح احوال حدود 870 شاعر، از متقدّمین تا معاصران مؤلّف است. خاتمۀ خلاصة الأشعار، شرح حال بیش از 410 شاعر قرن دهم هجری را دربردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر، اصل هشتم از خاتمة خلاصة الأشعار است که سرگذشت و شعر چهل سخنور را در بر دارد و در دو فصل تنظیم شده است. فصل اوّل، مربوط به شاعران ناحیة یزد و بافق و ابرقوه و اردستان و زواره است و فصل دوم، به شاعران کرمان و بم و سیستان و کابل و بدخشان و دکن و کشمیر و دیگر نواحی دیار هندوستان اختصاص دارد.

• [بیژن‌نامه، کک کوه‌زادنامه، داستان ببر بیان، داستان پتیاره، تهمینه‌نامۀ کوتاه، تهمینه‌نامۀ بلند و رزم‌نامه شکاوندکوه]

کتاب حاضر که هفت منظومة حماسی نام دارد در بردارندة هفت منظومة کوتاه و بلند است. این منظومه‌ها عبارتند از: 1. بیژن‌نامه؛ 2. کک کوه‌زادنامه؛ 3. ببر بیان؛ 4. داستان پتیاره؛ 5. تهمینه‌نامة کوتاه؛ 6. تهمینه‌نامة بلند؛ 7. رزم‌نامة شکاوندکوه.

هفت منظومة یادشده همگی جزو منظومه‌های پهلوانی به شمار می‌آیند و برای نخستین بار است که به صورت مستقل انتشار می‌یابند. اگرچه هفت منظومة مذکور، به تقلید از شاهکار استاد توس سروده شده‌اند و اثر تقلید و نظیره‌گویی از شاهنامة فردوسی در آنها آشکارا دیده می‌شود، با این حال اهمیّت این منظومه‌ها برای برخی پژوهشهای اساطیری - حماسی و نیز بررسی سیر تاریخی حماسه‌سرایی در ادبیات فارسی درخور توجّه است، هرچند که از برخی فواید ادبی و لغوی آنها نیز نباید غافل بود.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

منجیک که عوفی او را «از ساحران شاعران» شمرده، در قرن چهارم می زیسته و صاحب عرفات العاشقین درباره او نوشته: «جگر فصحا از صلابت کلام او خون گشته و اشک بلغا از غیرت بیانش گلگون شده.» شاعری چیره دست و شیرین سخن و از شعرای ممتاز عصر خود بوده است. شواربی در این کتاب، 410 بیت اشعار منجیک و نیز 20 بیت منسوب به او را گرده آورده است.

• [مثنوی عرفانی و اخلاقی به پیروی از بوستان سعدی]

مؤلف از جمله شيفتگان سعدى است كه سه اثر خود: خرابات، خانقاه و گنج فقير را به پيروى از گلستان، بوستان و غزلهاى سعدى نگاشته است. این اثر به شيوه بوستان به نظم كشيده شده است و حاوى مطالب و معارف اخلاقى و عرفانى فراوان است. زبان ساده و بيانی روان دارد، هر چند در مواردى از واژگان كهن فارسى بهره برده است. همچنين از واژه ­هاى متداول در زبان مردم شيراز و فارس با هدف حفظ آنها از خطر ركود و نابودى استفاده كرده است.

• [در علم عروض و قافیه]

معيارالأشعار در علم عروض و قافيه شعر پارسى و تازى از آثار ابوجعفر محمدبن حسن ملقب به نصيرالدّين ( 597 ـ 672 ق) است. اين كتاب كه چونان ديگر آثار خواجه، نثرى پيراسته دارد و از ترتيب و تنسيقى متقن برخوردار است، به جهاتى در زبان فارسى داراى اهميت است.

در تصحيح انتقادى كتاب، نسخه كتابخانه احمد ثالث استانبول اساس قرار گرفته است. تاريخ كتابت اين نسخه سال 702 ق است و با نسخه‌اى كه بر خواجه خوانده شده مقابله گرديده است.

ميزان‌الأفكار، شرح معيارالأشعار، تصنيف مولا محمد سعدالله مفتى‌مرادآبادى است كه از دانشمندان و اديبان سده سيزدهم هجرى قمرى در هندوستان است. اين كتاب شرحى جامع بر معيارالأشعار است كه در عين ضبط متن معيارالأشعار، به توضيح مشكلات و مبهمات اين كتاب مى‌پردازد. اين اثر نخستين بار به سال 1263 ق در هند به چاپ رسيد و اينك با تصحيح مجدّد همراه با متن معيارالأشعار منتشر مى‌شود.

• [مشتمل بر غزلیات، قصاید و ملمعات و مثنوی مشرق‌الانوار و رباعیات]
• سرودۀ میرمحمد باقر داماد (970 ـ 1040 هـ . ق)

ميرداماد در حوزه فكرى اصفهان، سعى داشت تا مبانى حكمت مشّا را با جلوه­هاى اشراقى در هم آميزد و با استفاده از تعاليم اعتقادى شيعى نظام فلسفى اسلامى نوينى را ارائه دهد كه خود آن را حكمت يمانى ناميد. این اثر از سروده­هاى اوست مشتمل بر: قصايد، غزليات و ملمّعات (شعر عربى) و مثنوى مشرق‌الانوار و رباعيات. ميرداماد در سرودن اين اشعار به سبك هندى نظر داشته است. اشعاری که می توان ادعا کرد شعر محض نیست بلکه گنجینه ای از جواهرات معنوی و تأملات گران قدر او در زمینه های گوناگون است. از جمله آثار اوست: القبسات، الافق المبین، تقویم الایمان.

• [منظومه‌ای عرفانی، اخلاقی و اجتماعی بر وزن مخزن‌الاسرار نظامی]
• سرودۀ خواجوی كرمانی (درگذشتۀ 750 هـ . ق)

کمال‌الدین ابوالعطا، محمودبن علی‌بن محمود مشهور به خواجوی مرشد کرمانی و متخلص به «خواجو» شاعری غزل‌سرا و داستان‌پرداز است. این اثر منظومه‌ای است عرفانی، اخلاقی و اجتماعی در بحر سریع، بر وزن مخزن‌الاسرار نظامی و در بیت مقاله که هر یک از آنها در موضوع خاصی است و با حکایتی تبیین و تأیید می‌شود. خواجو این منظومه را در برابر مخزن‌الاسرار ساخته است و در کلام بعضی از تعابیر نوشدة نظامی را نیز با خود دارد و در بسیاری از موارد، راه فهم زبان حافظ را هموار می‌کند. از جمله دیگر آثار اوست: مثنوی‌های پنجگانه (خمسه)، گل و نوروز، کمال‌نامه، گوهرنامه، سراجیّه.

دستور الكاتب في تعيين المراتب تصنيف محمّد‌ بن هندوشاه نخجواني، مشهور به شمس منشي، يكي از مهم‌ترين متون فارسي در فنّ انشا و مجموعه‌اي از منشآت قرن هشتم هجري است. شمس منشي تصنيف اين كتاب را به درخواست خواجه غياث‌الدّين محمّد رشيدي (فرزند بزرگ خواجه رشيد‌الدّين فضل‌الله همداني و وزير ابوسعيد ايلخاني از 724 تا736 ق)؛ آغاز كرده است؛ امّا سالها بعد، در روزگار سلطان اويس جلايري (757-777 ق) در 767 ق، توفيق يافت، آن را به سامان برساند و به وي تقديم كند. هدف شمس منشي از تصنيف اين كتاب، ارائة شيوه‌نامه‌اي جهت سهولت فنّ انشا، براي طالبان بوده است. اين كتاب در ميان تمام مجموعه منشآت و شيوه‌نامه‌هايي كه تا پيش از آن تصنيف شده‌اند، به لحاظ تنوّع در گستردگي يگانه است و همين مصنّف را بر آن داشته، كتاب خود را در تقسيم‌بندي هايي دقيق، سامان بدهد. سبك نگارش اين كتاب فنّي و مصنوع است و از مهم‌ترين منابع تحقيق در تاريخ و نظام اداري دورة ايلخاني و سبك نثر فارسي؛ بويژه منشآت است. شمس منشي به تناسب مطلب از آيه‌هاي قرآني، احاديث و روايات، اشعار، سخنان بزرگان و حكايتها و تمثيلها بهره گرفته است.

• [آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]
• سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

• [شامل ديوان‌های شيبيه، شبابيه، صبائيه، جلاليه، نقل عشاق، ضروريات و معمّيات]

محتشم از شاعران بزرگ خطه کاشان، در شعر خود بيشتر به نظم غزليات و قصايد و مادّه تاريخ‌ها و معمّيات پرداخته و ابيات عاشقانه و اشعار مدحيه بسيارى به يادگار گذاشته است. این اثر شامل هفت ديوان به نامهاى: شيبيه، شبابيه، صبائيه، رساله جلاليه، رساله نُقل عشاق، ضروريات و معمّيات است كه براى نخستين بار مطابق نظم و ترتيب خود شاعر به زينت طبع آراسته شده است.

• [منظومه‌ای کهن؛ سروده به سال 482 هـ . ق]
• سراینده­ای متخلص به «ربیع» (زادۀ 420 هـ . ق)

على‌نامه منظومه‌اى شيعى و بازمانده از سده پنجم هجرى است كه شاعرى به نام يا تخلّص «ربيع» آن را در سال 482 ه  . سروده است. از سراينده آگاهى زيادى در دست نيست. وى در سال 420 ه  . زاده شده و اين منظومه را احتمالا در خراسان سروده و به على‌بن طاهر عريضى، حاكم سبزوار تقديم كرده است.

منظومه حماسى على‌نامه در دو دفتر فراهم آمده و سراينده ماجراهاى جنگ جمل و صفّين را در اين دو دفتر به نظم كشيده است.

اين اثر هم از نظر تاريخ شعر فارسى و حماسى و هم از نظر تاريخ شعر شيعى و حماسه‌هاى شيعى و تاريخى ارزش و اهميت زيادى دارد و مى‌تواند از جنبه‌هاى گوناگون مورد توجه پژوهشگران قرار گيرد

• [بخش شیراز و نواحی آن]

میرتقی‌الدین محمد ابن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دوره صفوی (زنده در 1017 ق.) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به 40 سال (از 976 تا 1016 ق.) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح حال بیش از 867 شاعر، از گذشته تا معاصران مؤلف است. خاتمه خلاصة الأشعار، شرح حال 414 سراینده سده دهم هجری را در بردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر شامل شرح حال شعرای شیراز و نواحی آن است. 

مجالس سخنان و لطایف و اشارات یکی از صوفیان و شاعران دورة ایلخانی به نام جلال‌الدین عتیقی است. ابوالمجد تبریزی، که زمانی مرید وی بوده، از سال 712 تا 718 ق. برخی از سخنان او را یادداشت کرده و در سال 723 ق. در سفینة تبریز درج کرده است. بر اساس تاریخی که در ابتدای هر مجلس آمده تعداد مجالس 22 مجلس است که ابوالمجد بنا به سلیقة خود آنها را در 67 قسمت مجزا گنجانده است. مجالس مملو از ایماژها و صور خیال شگفت‌آور است و به آیات و احادیث و اشعار عربی و فارسی آراسته شده است.

• [دیوان اشعار، فتح و ظفر/ زبدة الآثار، مقالات شیبانی، بیانات، فواکه السحر]

ابونصر فتح الله خان شیبانی (1241- 1308ه.ق) از شاعران دورة دوم بازگشت ادبی و از پیشگامان جنبش مشروطه به حساب می آید. در این کتاب، آثار موجود شیبانی (دیوان اشعار، مقالات سه‌گانه، منظومة فتح و ظفر، زبده الآثار، فواکه السحر، بیانات شیبانی) تصحیح شده و در مقدمه، با مراجعه به آثار شیبانی و تذکره‌های معاصر شاعر، شرح دقیقی از احوال و افکار شاعر بیان گردیده است.

• سرودۀ خواجه غیاث­ الدین شیخ محمد کججانی (تبریزی) مشهور به «خواجه شیخ» (سدۀ 8)

خواجه غیاث‌الدین شیخ محمّد کُجُجانی، مشهور به خواجه شیخ، شیخ‌الاسلام تبریز به روزگار سلطان اویس و پسرش سلطان حسین جلایر (حک. 757-784 ق) بود. او که انتساب به خاندانی پرآوازه و محترم داشت، در روزگار آل‌چوپان و آل‌جلایر از نفوذ سیاسی - اجتماعی فراوانی برخوردار بود؛ با‌ این وجود دانسته‌های ما از زندگانی او اندک و محدود به بعضی اشارات تاریخی است.

به روزگار دولتشاه سمرقندی دیوان خواجه­ شیخ، متخلّص به «کُجُجی» و «کُجُج»، در عراق و آذربایجان شهرت عظیم داشت؛ اگرچه کمتر از یک سده پس از این، بنا بر قول تقی‌الدین کاشانی، متروک مانده بود. اکنون تنها نسخۀ دستیاب از این دیوان، مورخ 788 ق (روزگار حیات شاعر) و محفوظ در کتابخانۀ راشد افندی است، که سروده‌های متنوّع فارسی و نیز چهارده دوبیتی فهلوی (به زبان آذری) را در بر می‌گیرد. مصحّحان با فراهم آوردن نسخۀ یادشده، در تصحیح این دیوان و نیز واکاوی احوال شیخ کُجُجانی کوشیده‌اند.

• [شرح ماجرای دلباختگی فرهاد و خسرو به شيرين و عاقبت كار عاشقی ايشان]
• سرودۀ سليمی جرونی (سدۀ 9)

سليمى، مثنوى شيرين و فرهاد را بر وزن خسرو و شيرين نظامى در سال 880 هجرى به نظم كشيده است. از ويژگي‌هاى بارز اين منظومه، زبان ساده و بى­پيرايه، نداشتن تعقيدات لفظى و معنوى و تركيبات پيچيده و مصنوع و كاربرد پاره‌اى واژگان محلى و بومى بوده، همچنين جلوه ­هايى از زندگى مردم سواحل و جزاير خليج فارس را نمايانده است. از دیگر سروده­ های اوست: منبع‌الاطوار كه به تقليد از مخزن‌الاسرار نظامى سروده ولى متأسفانه امروز نسخه‌اى از آن در دست نیست.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

[شرح حال شعرای كاشان]

اين اثر كه بنابر شواهد و قراين موجود به انگيزه آموزش فلسفه تأليف شده، شامل يكدوره طبيعيات و الهيات و مباحثى در سير و سلوك و صفات عارفان و سالكان است. از جمله امتيازات اين اثر، اين است كه به طرح اصل مباحث اكتفا کرده و از ارائه اشكالها، اعتراضها، شبهات و تشكيك­ها احتراز شده است.

• [مشتمل بر غزليـات، متفرقات، رباعيات، قصيده‌ها، قطعـات، اشعار عربی و مثنوی‌های شاعر]

لاهیجی از نامدارترين دانشمندان صفوى و آخرين چهره ­هاى سبك هندى و اصفهانى است. وجود مضامين عرفانى و عشق و شيدايى و انتقاد از نامردميها از ويژگيهاى شعر اوست. حزين بيش از سى هزار بيت سرود كه حدود دوازده هزار بيت آن برجا مانده است.

• [مجموعه غزلیات، قصاید و... همچون سروده‌های بسحق اطعمه]
• صوفی محمد هروی(سدۀ 9)

شاعر ناشناختة اثر در عهد سلطان بايقرا (842 ـ 911) در هرات مي‌زيست. اثر وی داراى چند گونه شعر شامل غزليات، قصايد، ترجيعبند، مقطّعات، رباعيات و... است كه پيرامون غذاها و ابزار آشپزخانه سروده شده و در آن به نظيره­ گويى با سروده ­هاى بسحاق اطعمه شيرازى پرداخته است. علاوه بر شعر، بخشهايى نيز به نثر درباره موضوع ياد شده آمده است.

• [کهن‌ترین منظومۀ شیعی فارسی]

منظومه­ هایی روایی شعر فارسی را از یک دیدگاه می­توان به منظومه­ های: بزمی، حکمی، عرفانی و رزمی یا حماسی تقسیم کرد.

در میان منظومه­ های روایی رزمی یا حماسی، شاهنامۀ فردوسی بر چنان قله­ای ایستاده است که پس از او، همه به بلندای شعر او چشم دوخته و به پیروی از او گام برداشته­ اند، ولی هیچ­یک، از دامنه ­هایِ کارِ او پا فراتر ننهاده ­اند. دستۀ بزرگی از اینان، شاعرانی هستند که موضوعات دینی شیعی را به پیروی از شاهنامه به بحر متقارب مثمن مقصور یا محذوف سروده ­اند.

قدیمی­ترین آنها همین کتاب علی ­نامه است از شاعری با تخلّص«ربیع»، که آن را در سال 482 ق.(حدود 50 سال پس از مرگ فردوسی) سروده است.

شمارگان ابیات کتاب اصلی علی­نامه 11220 بیت است که در کتاب حاضر دکتر سیّد علی موسوی گرمارودی 4234 بیت از آن را برگزیده و با مقدّمه­ ای مفصّل و جامع و توضیحات و معنی لغات، در دسترس خواننده، نهاده است.

• [مهمترين شرح فارسی ديوان منسوب به حضرت علی^(ع)]
• قاضی كمال‌الدّين میر حسين‌بن معين‌الدّين ميبدی يزدی (درگذشتۀ 909 هـ.ق)

این شرح مشهورترين اثر ميبدى است كه آن را در سال 890 ﻫ . ق تأليف كرده است. شارح پس از مقدمه­ای مفصل، در شرح ديوان، در ابتدا معانى لغات و نكات صرفى و نحوى ابيات را بيان مى­كند، سپس به ترجمه فارسى اشعار مى­پردازد و سرانجام مضمون و محتواى بيت يا ابيات مورد نظر را در يك رباعى به نظم مى­كشد. در مواردى كه در اشعار، تلميحى به داستانى يا واقعه‌اى تاريخى باشد، حكايت آن را ياد مى­كند.

[شرح حال شعرای اصفهان]

این اثر در شرح حال حدود 650 شاعر، از گذشته تا معاصر مؤلّف نگاشته شده است. بخش پايانى این کتاب، شرح حال 385 شاعر سده دهم هجرى را در بر دارد كه از 12 اصل به شمارگان برجهاى آسمانى تشكيل يافته و هر كدام از اين برجها ـ به گفته مؤلّف ـ به شهرها و نواحى جغرافى مختلف ايران اختصاص دارد كه از ديار كاشان شروع و به خراسان ختم مى­شود. اثر فوق دربردارندة شرح حال شعراى اصفهان است.

• سرودۀ سید احمد حسینی اصفهانی متخلص به «هاتف» (در گذشتۀ سال 1198ق)

سیّد احمد حسینی اصفهانی، متخلّص به «هاتف» یکی از برجسته‌ترین شاعران دورة بازگشت در قرن دوازدهم هجری است. دیوان اشعار او مشتمل بر قصاید، غزلیات، ترجیع‌بند، قطعات، ماده‌تاریخ‌ها و رباعیات است. در میان اشعار هاتف بعضی از غزلیات و به‌ویژه ترجیع‌بند معروف او از زیبایی خاصی برخوردار است. ترجیع‌بند هاتف از بهترین و مشهورترین نمونه‌های ترجیع‌بند در تاریخ ادبیات فارسی است که موضوع «وحدت میان ادیان» با رویکردی عرفانی به بهترین و زیباترین شکل در آن مطرح شده است.

• [اثری جامع به زبان فارسی در خوابگزاری و تعبیر رؤیا]

حبیش بن ابراهیم تفلیسی از نویسندگان پرکار سده ششم هجری است که از وی آثار متعددی در زمینه‌های گوناگون به جا مانده است. کامل التعبیر که در زمینۀ خوابگزاری نوشته شده است، در شمار آوازه‌مندترین آثار حبیش است. وی در این خوابنامه، پس از مقدمه‌ای مفید و مبسوط پیرامون خوابگزاری، به رمزشناسی خوابدیده‌ها و رؤیاها به ترتیب حروف الفبا از اقوال خوابگزارانی چون ابن سیرین، ابراهیم کرمانی و... پرداخته است. زبان حبیش در این اثر به‌سان دیگر آثارش، ساده و دربرگیرندۀ پاره‌ای از واژه‌های آذربایجانی و متداول در شمال غرب ایران است.

کامل التعبیر تا امروز بارها و بارها به چاپ رسیده است اما این چاپ‌های بسیار همگی پر از لغزش است و با آنچه از خامة تفلیسی ریخته است، تفاوت فاحش دارد. در چاپ حاضر کامل التعبیر بر بنیاد پنج دست‌نویس، تصحیح شده است.

[آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]

سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

• [تاریخ منظوم]
• [نیمۀ نخست (مجلد یکم و دوم)]

همایون‌نامه اثری است منظوم از حکیم زجّاجی که به پیروی از شاهنامة فردوسی در سدة هفتم هجری سروده شده است. زجّاجی در این اثر به شرح حوادث و رویدادهای تاریخی از صدر اسلام تا روزگار خود پرداخته و در اشعار خود خواجه شمس‌الدین محمد جوینی و صدرالدین احمد خالدی زنجانی را مدح گفته است.

گفتنی است نیمة دوم همایون‌نامه پیشتر از سوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی منتشر شده است و اینک با به دست آمدن نسخه‌ای خطی از این اثر، بخش نخست (مجلد یکم و دوم) آن نیز به پیشگاه علاقه‌مندان تقدیم می‌شود.

[در بیان حکمت، شجاعت، عفّت و عدالت به پیروی از گلستان سعدی]

فقیر شیرازی این اثر را به پيروى از كتاب گلستان سعدى نگاشته است. گلستان هشت باب ولى این کتاب چهار باب دارد. اين چهار باب به چهار عنوان اخلاق يعنى: «حكمت، شجاعت، عفت و عدالت» اختصاص يافته و براساس همين چهار باب است كه كتاب مشهور اخلاق ناصرى خواجه نصيرالدين طوسى نيز بنياد نهاده شده است.

محک خسروی جنگ غزلیات بیش از پنجاه شاعر متأخر است که بر حسب اوزان عروضی و قوافی و ردیف ترتیب یافته است. از جمله شاعرانی که نمونۀ اشعار آنها در این جنگ فراهم آمده است می­توان به آذر بیگدلی، آزاد کشمیری، درویش مجید طالقانی، عاشق اصفهانی، فتحعلی شاه قاجار، واله داغستانی، واله اصفهانی، واقف لاهوری و... اشاره کرد.

گردآورندۀ این جنگ میرزا خسرو بیگ گرجی (د:1277هـ. ق/ 1860م) است که آن را به درخواست امیر سند میرکرم علی خان و برادرش میرمراد علی خان در سال 1232هـ . ق/ 1817م. گردآورده است. وی دارای آثار دیگری همچون مجربات­العلاج، سفینه الشعرا و دیوان اشعار فارسی است.

• [مفصل‌ترين و پرتنوع‌ترين قصه‌های عاميانه چند سدۀ اخير]

اسكندرنامه به نوعى هجويه اساطير تاريخى و پهلوانى كهن و آغازى در سير داستان­ نويسى جديد فارسى است. نثر کتاب نيز نمايندة مرحله انتقالى از نثر منشيانة عصر صفوى به نثر داستانى دورة قاجارى است. بنابراين اسكندرنامه هم از جهت داستانى، هم از حيث جامعه­ شناسى و نيز چگونگى تحوّل نثر فارسى داراى اهميت است.

• [آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]
• سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

• [به همراه چند غزل و قطعه]
• سرودۀ مؤمن حسین بن باقی یزدی ( ح 948- 1018 هـ . ق)

مولانا مؤمن حسین یزدی را می‌توان از سرآمدان رباعی‌سرایان عصر صفوی دانست. اشعار موجود در جنگ‌ها و مجموعه‌های بر جای مانده‌ای که تاکنون از مؤمن حسین شناخته شده‌اند، به استثنای چند غزل و قطعه، تمامی رباعی است، گویا او نیز مانند: خیّام، اوحدی کرمانی، بابا افضل، پردگیان حرم اندیشۀ خود را در کسوت رباعی به جلوه‌گری وامی‌داشته است.

• [موسوم به گنج‌ا‌للّه]
• سرودۀ میرزا حسن زنوزی خویی (1172ـ 1225 هـ . ق)

میرزا حسن زنوزی خویی، ادیب و متکلّم و دانشمند اواخر سدۀ دوازدهم و اوایل سدۀ سیزدهم است که از خود آثار و نگارشهای سودمندی در زمینۀ اصول، حدیث، رجال، کلام، ادبیات و تاریخ بر جای نهاده است که از آن جمله می­توان به بحرالعلوم، ریاض­الجنّة، زبدة­الأعمال، شرح الاستبصار، دیوان اشعار و... اشاره کرد.

دیوان فانی خویی شامل غزلیات، قصاید، قطعات، ترجیع­بندها است که از یادگارهای ادبی دورۀ دنبلی­ها به شمار می­رود. میرزا حسن در این دیوان از اشعار شاعران بزرگی چون خاقانی، عطّار، سنایی، مولوی، حافظ و عراقی تأثیر پذیرفته و به وضوح لطافت و استواری سخن آنان را در مضامینی دلنشین نشان داده است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• [شرح زندگانی و شهادت امام حسين^(ع) با نثر فارسی فصيح و بليغ]

مؤلف از اديبان برجسته و سياستگزاران زمان محمدشاه و ناصرالدين شاه قاجار بوده است. وی این کتاب را در نهايت سلاست الفاظ و سلامت اخبار، در شرح شهادت حضرت اباعبداللّه الحسين ـ عليه السّلام ـ با اعتماد به منابع و مآخذ معتبر تاريخى، استوار و متقن ساخته و از اطاله كلام و نقل روايات ناتمام پرهيز کرده است.

تذكرة نشترِ عشق اثر حسين قلى خان عظيم‌آبادى، متخلّص به «عاشقى» است وی كه از آخرين قُلّه‌هاى استوار تذكره‌نويسى در شبه قاره محسوب مى‌شود از شيعيان اثنى عشرى است.

حسين قلى خان تأليف خود را با استفاده از سى و دو اثر، به عنوان مآخذ اصلى، در سال 1224 ق. آغاز کرد و در سال 1233 ق. به پايان بُرد. وى شرح احوال و برگزيدة اشعار عاشقانة هزار و چهارصد و سى و دو شاعر از شاعران متقدم تا معاصر خود را با نگاهى دقيق و با نثرى پاكيزه و آراسته در تذكره‌اش آورده است.

مصحّح، معتبرترين نسخه خطّى را به عنوان اساس انتخاب و با شش نسخة ديگر مقابله و تصحيح انتقادى كرده و اختلاف نسخه‌ها را در پاورقى نشان داده و در بخش تعليقات و اضافات توضيحات لازم را همراه با ذكر منابع و مآخذ متعدّد مربوط به شاعران نوشته است.

• [111 نامه در موضوعات مختلف با نثری اديبانه، مرسَل و متكلّف]

میبدی، ادیب، ریاضیدان و حكيمى مشّائى است، امّا همچون استاد خود جلال­الدین دوانی در شعر مذاق عرفانى داشت. مجموعه رسائل و مكاتبات او در اين كتاب با نثرى اديبانه، مُرسَل و متكلّف نوشته شده. اين اثر شامل 111 نامه در موضوعات اخلاقى، سياسى و اجتماعى است كه نويسنده در آن علاوه بر توصيف وضعيّت روزگار خود، به ذكر مقام ديوانى و ارتباطش با بزرگان و فرمانروايان آن دوران مى­پردازد. از دیگر آثار اوست: شرح ديوان حضرت على (ع) با فواتح سبعه آن و حواشى بر كافيه، هدايةالحكمه، طوالع و شمسيه.

[شرح احوال و آثار جامی]

در این رسالة کوتاه زندگی و احوال جامی، شاعر و عارف معروف قرن نهم (د: 898 ق)، با زبانی بالنسبه ساده و صمیمی گزارش شده است. نویسندة رساله، عبدالغفور لاری (د: 912 ق)، شاگرد و مصاحب جامی، بسیاری از دقایق احوال او را، از آغاز تا انجام حیات، چنان بازنموده است که همة محققان احوال شاعر، اطلاعات دست اوّل را در آن یافته‌اند.

• [فرهنگ اعداد كلمات]

این اثر كه مى­توان از آن با عنوان فرهنگ اعداد كلمات ياد كرد، بر پاية اعداد كلمات است كه به حساب جمل يا ابجد محاسبه شده و فرهنگى مرجع براى استفاده اهل تحقيق و ادب و راهنماى سودمندى به منظور محاسبه ماده تاريخ است. در اين فرهنگ مدخل‌هاى عددى از عدد 3 آغاز مى­شود و به عدد 1072 پايان مى­پذيرد.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

نام حاتم طایی در سروده‌ها، داستانها و امثال فارسی از بسامد بالایی برخوردار است و حکایتهای فراوانی بطور پراکنده در متون تاریخی و ادبی به زبان فارسی دربارة وی نقل شده است اما رسالة حاتمیّه نخستین کتابی است که مستقلاً دربارة زندگانی و حکایتهای حاتم طایی به فارسی نگاشته شده است. حسین بن علی بیهقی مشهور به کاشفی این کتاب را در سال 891 هجری به درخواست سلطان حسین بایقرا و با نثری شیوا به رشتة تحریر درآورد. از نکات جالب در این رساله نقش زنان در زندگی و حکایتهای حاتم است.

مصحّح این رساله را براساس چند نسخة خطّی تصحیح کرده و در مقدمه و تعلیقات توضیحاتی سودمند آورده است به همراه مآخذ حکایتها و سروده‌های متن رساله.

• [اثری ادبی در توصيف گونه‌های غذا و نوشيدنی‌های ایرانی]

مؤلف از شاعران و نويسندگان توانمند عرصة طنزپردازى و نقيضه ­سرايى است. این اثر شامل: كنزالاشتهاء، قصايد، مثنويات، نقيضه ­ها، مقطّعات، رباعيات، و آثار منثور وى است. مجموعة اين اثر گرچه دربارة توصيف گونه ­هاى غذا و نوشيدنى است، امّا حاوى اطلاعات ارزشمند ادبى، تاريخى، اجتماعى و علمى گوناگون نيز هست.