• [منظومه‌ای کهن؛ سروده به سال 482 هـ . ق]
• سراینده­ای متخلص به «ربیع» (زادۀ 420 هـ . ق)

على‌نامه منظومه‌اى شيعى و بازمانده از سده پنجم هجرى است كه شاعرى به نام يا تخلّص «ربيع» آن را در سال 482 ه  . سروده است. از سراينده آگاهى زيادى در دست نيست. وى در سال 420 ه  . زاده شده و اين منظومه را احتمالا در خراسان سروده و به على‌بن طاهر عريضى، حاكم سبزوار تقديم كرده است.

منظومه حماسى على‌نامه در دو دفتر فراهم آمده و سراينده ماجراهاى جنگ جمل و صفّين را در اين دو دفتر به نظم كشيده است.

اين اثر هم از نظر تاريخ شعر فارسى و حماسى و هم از نظر تاريخ شعر شيعى و حماسه‌هاى شيعى و تاريخى ارزش و اهميت زيادى دارد و مى‌تواند از جنبه‌هاى گوناگون مورد توجه پژوهشگران قرار گيرد

[شرح حال شعرای اصفهان]

این اثر در شرح حال حدود 650 شاعر، از گذشته تا معاصر مؤلّف نگاشته شده است. بخش پايانى این کتاب، شرح حال 385 شاعر سده دهم هجرى را در بر دارد كه از 12 اصل به شمارگان برجهاى آسمانى تشكيل يافته و هر كدام از اين برجها ـ به گفته مؤلّف ـ به شهرها و نواحى جغرافى مختلف ايران اختصاص دارد كه از ديار كاشان شروع و به خراسان ختم مى­شود. اثر فوق دربردارندة شرح حال شعراى اصفهان است.

• [کهن‌ترین منظومۀ شیعی فارسی]

منظومه­ هایی روایی شعر فارسی را از یک دیدگاه می­توان به منظومه­ های: بزمی، حکمی، عرفانی و رزمی یا حماسی تقسیم کرد.

در میان منظومه­ های روایی رزمی یا حماسی، شاهنامۀ فردوسی بر چنان قله­ای ایستاده است که پس از او، همه به بلندای شعر او چشم دوخته و به پیروی از او گام برداشته­ اند، ولی هیچ­یک، از دامنه ­هایِ کارِ او پا فراتر ننهاده ­اند. دستۀ بزرگی از اینان، شاعرانی هستند که موضوعات دینی شیعی را به پیروی از شاهنامه به بحر متقارب مثمن مقصور یا محذوف سروده ­اند.

قدیمی­ترین آنها همین کتاب علی ­نامه است از شاعری با تخلّص«ربیع»، که آن را در سال 482 ق.(حدود 50 سال پس از مرگ فردوسی) سروده است.

شمارگان ابیات کتاب اصلی علی­نامه 11220 بیت است که در کتاب حاضر دکتر سیّد علی موسوی گرمارودی 4234 بیت از آن را برگزیده و با مقدّمه­ ای مفصّل و جامع و توضیحات و معنی لغات، در دسترس خواننده، نهاده است.

• سرودۀ خواجه غیاث­ الدین شیخ محمد کججانی (تبریزی) مشهور به «خواجه شیخ» (سدۀ 8)

خواجه غیاث‌الدین شیخ محمّد کُجُجانی، مشهور به خواجه شیخ، شیخ‌الاسلام تبریز به روزگار سلطان اویس و پسرش سلطان حسین جلایر (حک. 757-784 ق) بود. او که انتساب به خاندانی پرآوازه و محترم داشت، در روزگار آل‌چوپان و آل‌جلایر از نفوذ سیاسی - اجتماعی فراوانی برخوردار بود؛ با‌ این وجود دانسته‌های ما از زندگانی او اندک و محدود به بعضی اشارات تاریخی است.

به روزگار دولتشاه سمرقندی دیوان خواجه­ شیخ، متخلّص به «کُجُجی» و «کُجُج»، در عراق و آذربایجان شهرت عظیم داشت؛ اگرچه کمتر از یک سده پس از این، بنا بر قول تقی‌الدین کاشانی، متروک مانده بود. اکنون تنها نسخۀ دستیاب از این دیوان، مورخ 788 ق (روزگار حیات شاعر) و محفوظ در کتابخانۀ راشد افندی است، که سروده‌های متنوّع فارسی و نیز چهارده دوبیتی فهلوی (به زبان آذری) را در بر می‌گیرد. مصحّحان با فراهم آوردن نسخۀ یادشده، در تصحیح این دیوان و نیز واکاوی احوال شیخ کُجُجانی کوشیده‌اند.

• [دیوان اشعار، فتح و ظفر/ زبدة الآثار، مقالات شیبانی، بیانات، فواکه السحر]

ابونصر فتح الله خان شیبانی (1241- 1308ه.ق) از شاعران دورة دوم بازگشت ادبی و از پیشگامان جنبش مشروطه به حساب می آید. در این کتاب، آثار موجود شیبانی (دیوان اشعار، مقالات سه‌گانه، منظومة فتح و ظفر، زبده الآثار، فواکه السحر، بیانات شیبانی) تصحیح شده و در مقدمه، با مراجعه به آثار شیبانی و تذکره‌های معاصر شاعر، شرح دقیقی از احوال و افکار شاعر بیان گردیده است.

منجیک که عوفی او را «از ساحران شاعران» شمرده، در قرن چهارم می زیسته و صاحب عرفات العاشقین درباره او نوشته: «جگر فصحا از صلابت کلام او خون گشته و اشک بلغا از غیرت بیانش گلگون شده.» شاعری چیره دست و شیرین سخن و از شعرای ممتاز عصر خود بوده است. شواربی در این کتاب، 410 بیت اشعار منجیک و نیز 20 بیت منسوب به او را گرده آورده است.

• [آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]
• سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• [اثری آيينی ـ اخلاقی در سرگذشت بلوهر و بيوذسف (= بودا)]

این اثر تلخيص و تهذيبى است از كتاب مفصّل بلوهر و بيوذسف از مصنّفى ناشناس. مؤلف ضمنِ تلخیص اثر، دیباچه­ ای بر آن افزوده و فصول و ابواب آن را معین کرد. پايه اين كتاب و روايتى كه از آن در دست است، گوياى هندى بودن آن است و به سبب اشتمال بر حكايات فلسفى و موعظه‌آميز حائز اهمیت است. اثر ديگر نظام تبريزى كتاب رياض الملوك فى رياضات السلوك ترجمة كتاب سُلوان المطاع فى عدوان الاتباع تأليف أبو عبيد اللّه محمّد بن أبى محمد، نامدار به ابن ظفر صقلى (497 ـ 565 ﻫ . ق) است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

دستور الكاتب في تعيين المراتب تصنيف محمّد‌ بن هندوشاه نخجواني، مشهور به شمس منشي، يكي از مهم‌ترين متون فارسي در فنّ انشا و مجموعه‌اي از منشآت قرن هشتم هجري است. شمس منشي تصنيف اين كتاب را به درخواست خواجه غياث‌الدّين محمّد رشيدي (فرزند بزرگ خواجه رشيد‌الدّين فضل‌الله همداني و وزير ابوسعيد ايلخاني از 724 تا736 ق)؛ آغاز كرده است؛ امّا سالها بعد، در روزگار سلطان اويس جلايري (757-777 ق) در 767 ق، توفيق يافت، آن را به سامان برساند و به وي تقديم كند. هدف شمس منشي از تصنيف اين كتاب، ارائة شيوه‌نامه‌اي جهت سهولت فنّ انشا، براي طالبان بوده است. اين كتاب در ميان تمام مجموعه منشآت و شيوه‌نامه‌هايي كه تا پيش از آن تصنيف شده‌اند، به لحاظ تنوّع در گستردگي يگانه است و همين مصنّف را بر آن داشته، كتاب خود را در تقسيم‌بندي هايي دقيق، سامان بدهد. سبك نگارش اين كتاب فنّي و مصنوع است و از مهم‌ترين منابع تحقيق در تاريخ و نظام اداري دورة ايلخاني و سبك نثر فارسي؛ بويژه منشآت است. شمس منشي به تناسب مطلب از آيه‌هاي قرآني، احاديث و روايات، اشعار، سخنان بزرگان و حكايتها و تمثيلها بهره گرفته است.

صفاءالحق در جوانى از مشروطه­ خواهان بود. مدتى نيز به جهانگردى پرداخت و سه سال در بمبئى در يك بيمارستان انگليسى كار مى­ كرد و علاوه بر طب سنتى كه قبلا آشنا بود با طب جديد و روش هاى نوين معالجه نيز آشنا شد. پس از بازگشت به ايران به عنوان طبيب مجاز و نيز مأمور سيّار بهدارى در اطراف همدان به روستاييان خدمت مى­ كرد. او علاوه بر طبابت مطالعات وسيعى در ادبيات و عرفان و عقايد داشت با موسيقى و نقاشى و سوزن‌دوزى آشنا بود و در سبك هندى غزل مى­ سرود.

[در بیان حکمت، شجاعت، عفّت و عدالت به پیروی از گلستان سعدی]

فقیر شیرازی این اثر را به پيروى از كتاب گلستان سعدى نگاشته است. گلستان هشت باب ولى این کتاب چهار باب دارد. اين چهار باب به چهار عنوان اخلاق يعنى: «حكمت، شجاعت، عفت و عدالت» اختصاص يافته و براساس همين چهار باب است كه كتاب مشهور اخلاق ناصرى خواجه نصيرالدين طوسى نيز بنياد نهاده شده است.

• [شرح حال يكصد تن از شاعران و عالمان معاصر مؤلف]

لاهیجی از نامدارترين دانشمندان صفوى و آخرين چهره ­هاى سبك هندى و اصفهانى است. وی، به شرح حال يك صد تن از شاعران و عالمان معاصر خود پرداخته است. نثر اثر منشيانه، مصنوع و متكلف است. ذكر اطلاعات دقيق و معتبر درباره عالمان و شاعران، ضبط دقيق سال تولد و وفات آنها، وضع شغلى هر يك، كاربرد اصطلاحات ديوانى، ادارى و ادبىِ مخصوص آن دوره با اتّكا بر حافظه و بدون دسترسى به اسناد مكتوب، از ويژگي‌هاى اين تذكره است.

• [بخش خراسان]

میرتقی‌الدین محمد بن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دوره صفوی (زنده در 1016 ق.) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به 40 سال (از 976 تا 1016 ق.) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح حال بیش از 867 شاعر، از گذشته تا معاصران مؤلف است. خاتمه خلاصة الأشعار، شرح حال 414 سراینده سده دهم هجری را در بردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر شامل شرح حال شعرای خراسان است.

فهمى استرآبادى يكى از شاعران خوش ذوق و نيكوشعر قرن دهم هجرى است كه متأسفانه تذكره‌نويسان اطلاع دقيقى از زندگى او ثبت نكرده‌اند، اما از قرائن موجود در اشعارش سال‌هاى تقريبى زندگيش مشخص مى‌شود.

فهمى با اين كه در بيشتر قالب‌ها شعر سروده است، هنر عمده وى در سرودن تركيب‌بندهاى عرفانى و عاشقانه زيبايى است كه بعدها تأثير و اوج آنها را در غزليات زيبا و روانى كه به سبك وقوع سروده شده است، و نيز تركيب‌بندهاى هاتف اصفهانى و وحشى بافقى مى‌بينيم.

• [بیژن‌نامه، کک کوه‌زادنامه، داستان ببر بیان، داستان پتیاره، تهمینه‌نامۀ کوتاه، تهمینه‌نامۀ بلند و رزم‌نامه شکاوندکوه]

کتاب حاضر که هفت منظومة حماسی نام دارد در بردارندة هفت منظومة کوتاه و بلند است. این منظومه‌ها عبارتند از: 1. بیژن‌نامه؛ 2. کک کوه‌زادنامه؛ 3. ببر بیان؛ 4. داستان پتیاره؛ 5. تهمینه‌نامة کوتاه؛ 6. تهمینه‌نامة بلند؛ 7. رزم‌نامة شکاوندکوه.

هفت منظومة یادشده همگی جزو منظومه‌های پهلوانی به شمار می‌آیند و برای نخستین بار است که به صورت مستقل انتشار می‌یابند. اگرچه هفت منظومة مذکور، به تقلید از شاهکار استاد توس سروده شده‌اند و اثر تقلید و نظیره‌گویی از شاهنامة فردوسی در آنها آشکارا دیده می‌شود، با این حال اهمیّت این منظومه‌ها برای برخی پژوهشهای اساطیری - حماسی و نیز بررسی سیر تاریخی حماسه‌سرایی در ادبیات فارسی درخور توجّه است، هرچند که از برخی فواید ادبی و لغوی آنها نیز نباید غافل بود.

• [ترجمه و شرح منظوم هفتاد سخن از امام علی^(ع)]

مکتبی شیرازی، شاگرد محمد دوانی، کلمات علیّه (سخنان حضرت علی (ع)) را به نظم کشیده است. وی، اين كلمات را از كتاب نثر اللئالى برگزيده و پس از ترجمه هر سخن در چند بيت، با حكايتى منظوم آن را شرح كرده است. بعضى از داستانهاى كلمات عليّه بازنويسى حكايت هايى از متون مشهور فارسى مانند شاهنامه، مرزبان نامه و منطق الطير است. زبان اثر بی ­تكلف و نزديك به محاوره است و مؤلف در آن به ايراد عباراتى موجز و به شكل امثال پرداخته، به گونه‌اى كه تعداد قابل ملاحظه‌اى از آنها در امثال و حكم دهخدا راه يافته است. اثر ديگر وی ليلى و مجنون يكى از معروفترين و زيباترين نظيره­ هاى ليلى و مجنون نظامى است.

• سرودۀ سید احمد حسینی اصفهانی متخلص به «هاتف» (در گذشتۀ سال 1198ق)

سیّد احمد حسینی اصفهانی، متخلّص به «هاتف» یکی از برجسته‌ترین شاعران دورة بازگشت در قرن دوازدهم هجری است. دیوان اشعار او مشتمل بر قصاید، غزلیات، ترجیع‌بند، قطعات، ماده‌تاریخ‌ها و رباعیات است. در میان اشعار هاتف بعضی از غزلیات و به‌ویژه ترجیع‌بند معروف او از زیبایی خاصی برخوردار است. ترجیع‌بند هاتف از بهترین و مشهورترین نمونه‌های ترجیع‌بند در تاریخ ادبیات فارسی است که موضوع «وحدت میان ادیان» با رویکردی عرفانی به بهترین و زیباترین شکل در آن مطرح شده است.

• [مثنوی عرفانی و اخلاقی به پیروی از بوستان سعدی]

مؤلف از جمله شيفتگان سعدى است كه سه اثر خود: خرابات، خانقاه و گنج فقير را به پيروى از گلستان، بوستان و غزلهاى سعدى نگاشته است. این اثر به شيوه بوستان به نظم كشيده شده است و حاوى مطالب و معارف اخلاقى و عرفانى فراوان است. زبان ساده و بيانی روان دارد، هر چند در مواردى از واژگان كهن فارسى بهره برده است. همچنين از واژه ­هاى متداول در زبان مردم شيراز و فارس با هدف حفظ آنها از خطر ركود و نابودى استفاده كرده است.

• [مهمترين شرح فارسی ديوان منسوب به حضرت علی^(ع)]
• قاضی كمال‌الدّين میر حسين‌بن معين‌الدّين ميبدی يزدی (درگذشتۀ 909 هـ.ق)

این شرح مشهورترين اثر ميبدى است كه آن را در سال 890 ﻫ . ق تأليف كرده است. شارح پس از مقدمه­ای مفصل، در شرح ديوان، در ابتدا معانى لغات و نكات صرفى و نحوى ابيات را بيان مى­كند، سپس به ترجمه فارسى اشعار مى­پردازد و سرانجام مضمون و محتواى بيت يا ابيات مورد نظر را در يك رباعى به نظم مى­كشد. در مواردى كه در اشعار، تلميحى به داستانى يا واقعه‌اى تاريخى باشد، حكايت آن را ياد مى­كند.

• [مجموعه غزليات، قطعات و رباعيات و بيت‌های پراكنده شاعر]

در نظر تذكره­نگاران، مخلص كاشانى که پیرو سبک هندی (اصفهانی) است داراى طبعى موزون و كلامى به دور هر گونه ابهام است؛ به صنايع لفظى، به ويژه صنعت ايهام، توجه دارد؛ هنرش بازى با الفاظ و خالق مضامين تازه است که آنها را از ديگران به عاريت نپذيرفته است. این ديوان مشتمل بر مجموعه غزليات، قطعات و رباعيات اوست.

• سرودۀ  عبدالله بن محمد امامی هروی (در گذشتۀ 686 هـ . ق)

امامی هروی (م: 686 ق.) از شاعران سرشناس قرن هفتم هجری است که در هرات بالید امّا بیشتر عمر را در کرمان و یزد و اصفهان گذراند و مدّاح ملوک و رجال قراختایی، اتابکان یزد و بهاءالدین محمّد، فرزند بزرگ شمس‌الدین محمد صاحب‌دیوان بود.

‌در اشعار امامی وجود لغزهای متعدّد، برخی التزام‌ها و صنایع ادبی، و واژه‌های مهجور عربی، گرایش او را به صنعتگری نشان می‌دهد امّا این موضوع بیشتر در قصاید به چشم می‌خورد و معنا و زبان در دیگر قالب‌ها ساده‌تر و لطیف‏تر است. در غزل‌ها، استفاده از واژه‌ها و تعابیر تازه و ساخت مضمون‌های دل‌انگیز با بهره‌گیری از درونمایه‌های عرفانی، شوری در سخن امامی برانگیخته که خواننده را به وجد می‌آورد.

• [دیوان اشعار، فتح و ظفر/ زبدة الآثار، مقالات شیبانی، بیانات، فواکه السحر]

ابونصر فتح الله خان شیبانی (1241- 1308ه.ق) از شاعران دورة دوم بازگشت ادبی و از پیشگامان جنبش مشروطه به حساب می آید. در این کتاب، آثار موجود شیبانی (دیوان اشعار، مقالات سه‌گانه، منظومة فتح و ظفر، زبده الآثار، فواکه السحر، بیانات شیبانی) تصحیح شده و در مقدمه، با مراجعه به آثار شیبانی و تذکره‌های معاصر شاعر، شرح دقیقی از احوال و افکار شاعر بیان گردیده است.

• [آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]
• سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

• [بخش قم و ساوه]

میرتقی‌الدین محمد ابن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دوره صفوی (زنده در 1016 ق.) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به 40 سال (از 976 تا 1016 ق.) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح حال بیش از 867 شاعر، از گذشته تا معاصران مؤلف است. خاتمه خلاصة الأشعار، شرح حال 414 سراینده سده دهم هجری را در بردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر شامل شرح حال شعرای قم و ساوه است.

• [مفصل‌ترين و پرتنوع‌ترين قصه‌های عاميانه چند سدۀ اخير]

اسكندرنامه به نوعى هجويه اساطير تاريخى و پهلوانى كهن و آغازى در سير داستان­ نويسى جديد فارسى است. نثر کتاب نيز نمايندة مرحله انتقالى از نثر منشيانة عصر صفوى به نثر داستانى دورة قاجارى است. بنابراين اسكندرنامه هم از جهت داستانى، هم از حيث جامعه­ شناسى و نيز چگونگى تحوّل نثر فارسى داراى اهميت است.

• [ترجمه دقيق و روان اناجيل اربعه به همراه تعليقات توضيحی و انتقادی مترجم]

این اثر به همراه تعليقاتى توضيحى و انتقادى ترجمه‌اى است دقيق با نثرى شيوا، روان و قابل فهم از اناجيل اربعه.

مؤلف علاوه بر نسخه­ هاى متعدد عربى، با كمك پادريان (كشيشهاى) موجود در اصفهان از متن لاتينى و حتى عبرى نيز در این اثر بهره برده است. اغلب آثار این مترجم، ترجمه‌اى است از كتابهاى مشهور مانند: مجمع‌البيان، مكارم‌الاخلاق، الكشكول، عيون‌الحساب و البلدالأمين.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

رساله حاضر، ترجمه منظوم وصیت امام علی(ع) به امام حسین(ع) است که در سال های ابتدایی سده ششم قمری، به دست شاعر توانمند غزنین در دربار غزنویان دوم، سید حسن غزنوی ملقب به اشرف، پدید آمد.

فضای دیباچه منظوم رساله، کاملا شیعی است که آن را در زمره آثار گران قدر حکمت امامیه به نظم فارسی پیش از عهد مغول قرار می دهد.

• [بخش کهن داستان برزو پسر سهراب]

برزونامه سرگذشت برزو پسر سهراب است که پس از مرگ سهراب از شهرو زاده می‌شود و در جوانی بی‌ آن‌که به نژاد خود آگاه باشد به تحریک افراسیاب با سپاهی گران به ایران می‌آید و با نیای خود رستم نبرد می‌کند. سرانجام در یکی از نبردها نژادش شناخته می‌شود و جنگ و ستیز به صلح و دوستی می‌انجامد. برزونامه در اصل دو منظومة جداگانه بوده است که یکی را شاعری به نام شمس‌الدین محمد کوسج در حدود قرن هشتم و دیگری را شاعری با تخلص عطایی در رن دهم سروده‌اند. شخصی این دو منظومه را به یکدیگر پیوند داده و منظومه‌ای بزرگ مشتمل بر حدود 33000 بیت فراهم آورده است. آنچه در این کتاب ارائه گردیده است، متن کامل بخش کهن داستان است که بر پایة پنج دستنویس تصحیح شده است

منظومة سام‌نامه حماسه ­ای عاشقانه است که بر محور عشق سام، جهان‌پهلوان ایرانی، به پریدخت، دختر فغفور چین، شکل گرفته است. این اثر به خاطر آمیختگی با همای و همایون تاکنون به اشتباه به خواجوی کرمانی نسبت داده شده بود؛ اما مصحّح در مقدّمه ثابت کرده است که سام‌نامه از او نیست و احتمالاً توسّط چند نفر در فاصله زمانی قرن هشتم تا یازدهم سروده شده و سراینده یا سرایندگان این اثر خواسته ­اند با آوردن شرح دلاوری­ها، پهلوانی­ها و دلدادگی­ های سام به زعم خود خلأ موجود در شاهنامه پیرامون این شخصیت را پر کنند. هرچند این اثر به لحاظ ویژگی­های سبکي، زباني و ادبی متن یکدست و همگونی ندارد، اما بخش­هايي از آن گنجينة­ باارزشی از اطّلاعات اساطیری، واژه­هاي کهن و صنایع ادبي می­باشد

• ]بخش تبریز و آذربایجان و نواحی آن [

میر تقی‌الدین محمد بن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلّص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دورة صفوی (زنده در 1016ق) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به چهل سال (از 976 تا 1016ق) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح احوال حدود 870 شاعر، از متقدّمین تا معاصران مؤلّف است. خاتمۀ خلاصة الأشعار، شرح حال بیش از 410 شاعر قرن دهم هجری را دربردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر شامل شرح حال شاعران تبریز و آذربایجان و نواحی آن است. در مقدّمۀ آن نیز، ضمن معرفی شاعران آن دیار، به بررسی فضای فرهنگی و نقش دارالسلطنه تبریز در گسترش رویکردهای وقوعی به هنر، همچنین سیر تکوین اصطلاح وقوع در شعر پرداخته شده است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

تذكرة نشترِ عشق اثر حسين قلى خان عظيم‌آبادى، متخلّص به «عاشقى» است وی كه از آخرين قُلّه‌هاى استوار تذكره‌نويسى در شبه قاره محسوب مى‌شود از شيعيان اثنى عشرى است.

حسين قلى خان تأليف خود را با استفاده از سى و دو اثر، به عنوان مآخذ اصلى، در سال 1224 ق. آغاز کرد و در سال 1233 ق. به پايان بُرد. وى شرح احوال و برگزيدة اشعار عاشقانة هزار و چهارصد و سى و دو شاعر از شاعران متقدم تا معاصر خود را با نگاهى دقيق و با نثرى پاكيزه و آراسته در تذكره‌اش آورده است.

مصحّح، معتبرترين نسخه خطّى را به عنوان اساس انتخاب و با شش نسخة ديگر مقابله و تصحيح انتقادى كرده و اختلاف نسخه‌ها را در پاورقى نشان داده و در بخش تعليقات و اضافات توضيحات لازم را همراه با ذكر منابع و مآخذ متعدّد مربوط به شاعران نوشته است.

• [تفسیر ادبی قرآن و از منابع کهن ارزنده زبان فارسی که به احتمال در حوزۀ هرات تألیف شده]

تفسيرى است ادبى از قرآن که تاريخ قطعى تأليف و مؤلف آن نامعلوم است. امّا با توجه به شواهد مى­توان حدس زد كه در حوزه هرات، حدود قرن چهارم و اواخر قرن سوم هجرى قمرى تألیف یافته است. دقت نظر در برگرداندن آيات قرآنى و انتقال در قالب واژه ­هاى فارسى، به دور از تكلّف و تصنّع، فراوانىِ شواهد منظوم و منثور و استشهاد به احاديث و اقوال و آراء دانشمندان اسلامى از ويژگيهاى اين تفسير است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• [گزارش فارسی كتاب مختصر تفتازانی در علم معانی، بيان و بديع]

این اثر در علمِ معانى، بيان و بديع، و مشتمل بر تمام قواعد و صناعات ادبى است. آرا علماى بلاغت در این کتاب مورد نقد و بررسى قرار گرفته است. اين اثر ادبى هر چند در دوره افول نثر فارسىِ پس از سلسله مغول فراهم آمده و بى­ترديد برخى ويژگيهاى عامّ نثر اين دوره را، مانند مطابقت صفت و موصوف، جمله سازى با سبك و سياق عربى و كم توجهى به قواعد دستور زبان فارسى به همراه دارد، ليكن داراى نثرى پخته و عالمانه بوده و تا اندازه‌اى از سبك نگارش مطوّل تفتازانى متأثر است.

• [111 نامه در موضوعات مختلف با نثری اديبانه، مرسَل و متكلّف]

میبدی، ادیب، ریاضیدان و حكيمى مشّائى است، امّا همچون استاد خود جلال­الدین دوانی در شعر مذاق عرفانى داشت. مجموعه رسائل و مكاتبات او در اين كتاب با نثرى اديبانه، مُرسَل و متكلّف نوشته شده. اين اثر شامل 111 نامه در موضوعات اخلاقى، سياسى و اجتماعى است كه نويسنده در آن علاوه بر توصيف وضعيّت روزگار خود، به ذكر مقام ديوانى و ارتباطش با بزرگان و فرمانروايان آن دوران مى­پردازد. از دیگر آثار اوست: شرح ديوان حضرت على (ع) با فواتح سبعه آن و حواشى بر كافيه، هدايةالحكمه، طوالع و شمسيه.

فرهنگ منظوم جامع اللّغات را ادیبى به نام نیازى حجازى (یا نیازى بخارى) در نیمه دوم قرن دهم هجرى تألیف کرده است.
این فرهنگ حدودآ شامل 1600 لغت فارسى و عربى و غیره است که در 162 قطعه و 611 بیت، در هشت بحر عروضى، سروده شده است.
با توجّه به آنکه تعداد اندکى از این گونه فرهنگ هاى منظوم کهن شناسایى و نشر شده و جامع اللّغات نیز در سده 10تألیف شده و یکى از منابع فرهنگ هاى معروفى مانند جهانگیرى و مجمع الفرس بوده و نسخه منحصر به فردى از آن موجود است، حائز اهمیت است.
یکى از ویژگی هاى لغوى جامع اللّغات آن است که مؤلّف در تعریف بعضى از لغات، کلمات و ترکیباتى را می آورد که نشان دهنده زبان طبیعى منطقه و زمان او بوده است.

[آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]

سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

• [شرح زندگانی و شهادت امام حسين^(ع) با نثر فارسی فصيح و بليغ]

مؤلف از اديبان برجسته و سياستگزاران زمان محمدشاه و ناصرالدين شاه قاجار بوده است. وی این کتاب را در نهايت سلاست الفاظ و سلامت اخبار، در شرح شهادت حضرت اباعبداللّه الحسين ـ عليه السّلام ـ با اعتماد به منابع و مآخذ معتبر تاريخى، استوار و متقن ساخته و از اطاله كلام و نقل روايات ناتمام پرهيز کرده است.

• [شرح ماجرای دلباختگی فرهاد و خسرو به شيرين و عاقبت كار عاشقی ايشان]
• سرودۀ سليمی جرونی (سدۀ 9)

سليمى، مثنوى شيرين و فرهاد را بر وزن خسرو و شيرين نظامى در سال 880 هجرى به نظم كشيده است. از ويژگي‌هاى بارز اين منظومه، زبان ساده و بى­پيرايه، نداشتن تعقيدات لفظى و معنوى و تركيبات پيچيده و مصنوع و كاربرد پاره‌اى واژگان محلى و بومى بوده، همچنين جلوه ­هايى از زندگى مردم سواحل و جزاير خليج فارس را نمايانده است. از دیگر سروده­ های اوست: منبع‌الاطوار كه به تقليد از مخزن‌الاسرار نظامى سروده ولى متأسفانه امروز نسخه‌اى از آن در دست نیست.

• [كهن‌ترين و زيباترين آثار ادبی فارسی در آداب كشورداری]
• محمدبن علی ظهيری سمرقندی(سدۀ 6)

سندبادنامه ـ كه به قول مشهور فراهم آورده حكماى عجم است ـ يكى از كهن‌ترين، مشهورترين و زيباترين آثار ادبى زبان فارسى در آداب كشوردارى و رفتار ملوك با رعاياست. ظهيرى سمرقندى صورت ساده سندبادنامه را با استفاده از آيات قرآن، احاديث، صنايع مختلف ادبى و اشعار و امثال فارسى و عربى به نثر فنى آراسته است.

• [مشتمل بر غزلیات، قصاید و ملمعات و مثنوی مشرق‌الانوار و رباعیات]
• سرودۀ میرمحمد باقر داماد (970 ـ 1040 هـ . ق)

ميرداماد در حوزه فكرى اصفهان، سعى داشت تا مبانى حكمت مشّا را با جلوه­هاى اشراقى در هم آميزد و با استفاده از تعاليم اعتقادى شيعى نظام فلسفى اسلامى نوينى را ارائه دهد كه خود آن را حكمت يمانى ناميد. این اثر از سروده­هاى اوست مشتمل بر: قصايد، غزليات و ملمّعات (شعر عربى) و مثنوى مشرق‌الانوار و رباعيات. ميرداماد در سرودن اين اشعار به سبك هندى نظر داشته است. اشعاری که می توان ادعا کرد شعر محض نیست بلکه گنجینه ای از جواهرات معنوی و تأملات گران قدر او در زمینه های گوناگون است. از جمله آثار اوست: القبسات، الافق المبین، تقویم الایمان.

محک خسروی جنگ غزلیات بیش از پنجاه شاعر متأخر است که بر حسب اوزان عروضی و قوافی و ردیف ترتیب یافته است. از جمله شاعرانی که نمونۀ اشعار آنها در این جنگ فراهم آمده است می­توان به آذر بیگدلی، آزاد کشمیری، درویش مجید طالقانی، عاشق اصفهانی، فتحعلی شاه قاجار، واله داغستانی، واله اصفهانی، واقف لاهوری و... اشاره کرد.

گردآورندۀ این جنگ میرزا خسرو بیگ گرجی (د:1277هـ. ق/ 1860م) است که آن را به درخواست امیر سند میرکرم علی خان و برادرش میرمراد علی خان در سال 1232هـ . ق/ 1817م. گردآورده است. وی دارای آثار دیگری همچون مجربات­العلاج، سفینه الشعرا و دیوان اشعار فارسی است.

• [غزليات، قصايد، قطعات، تركيب‌بندها، مثنويات و تک‌بيتهای نجيب كاشانی]

نجيب از شاعران بزرگ سبك هندى، شاعرى مضمون ­پرداز و لطيف ­طبع است و سخنش آراسته با صناعات ادبى است. وى مدتى به هند سفر كرد و حاكم كشمير شد و با بازگشت به ایران به دستگاه شاه سليمان صفوى پيوست. از ديگر آثار اوست: تاريخ كشيكخانه به نظم و نثر.

• [به همراه چند غزل و قطعه]
• سرودۀ مؤمن حسین بن باقی یزدی ( ح 948- 1018 هـ . ق)

مولانا مؤمن حسین یزدی را می‌توان از سرآمدان رباعی‌سرایان عصر صفوی دانست. اشعار موجود در جنگ‌ها و مجموعه‌های بر جای مانده‌ای که تاکنون از مؤمن حسین شناخته شده‌اند، به استثنای چند غزل و قطعه، تمامی رباعی است، گویا او نیز مانند: خیّام، اوحدی کرمانی، بابا افضل، پردگیان حرم اندیشۀ خود را در کسوت رباعی به جلوه‌گری وامی‌داشته است.

• [آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]
• سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.