• [سفرنامۀ مكّه]

مؤلف از فضلاى دولت عثمانى است كه در سالهاى پايان عمر خويش مشاهدات خود را از سفر تاريخى مكّه به رشته تحرير درآورده؛ و ميرزا عبدالرسول منشى از مترجمان دارالترجمه ناصرى به دستور ناصرالدين شاه آن را از تركى به فارسى برگردانده است. این کتاب 2 مجلّد از پنج مجلّد اصلى مرآةالحرمين است كه به تاريخ و جغرافياى مكّه اختصاص دارد و در آن به تعمير بناى خانه خدا توسط سلطان عثمانى نيز اشاره شده است.

• [تاریخ سلاطین خوارزم]

خواجه رشيدالدين فضل‌اللّه همدانى (در گذشته  718 ه  . ق) طبيب عالم و مورّخ دانشمند در سراسر دوره سلطنت غازان‌خان و جانشين او اولجايتو و در ابتداى سلطنت ابوسعيد مقام وزارت ايلخان را داشت. او به واسطه علم و مهارتى كه در طب داشت به دربار ايلخان راه يافت و در سايه تدبير و سياست به مرتبه والايى رسيد. او به عنوان مورّخى برجسته مقامى ممتاز دارد و تأليفات تاريخى وسيعش به لحاظ وسعت و اعتبار و شيوه علمى اعجاب و تحسين محققان را برانگيخته است.

او آثار متعددى از خود به يادگار گذاشته كه بخشى در حوزه تاريخ، شمارى در معارف دينى نظير تفسير، علوم قرآن و احكام و اندكى در طبّ و آئين مملكتدارى مى‌باشد.

در اين ميان جامع‌التواريخ برجستگى خاصى دارد. البته اين اثر تأليف مستقيم خود او نيست، بلكه توسط گروهى از محققان و مترجمان و زير نظر وى آماده شده است.

رشيدالدين نخست به فرمان غازان‌خان، تأليف تاريخ مغول را آغاز كرد. امّا پيش از آنكه تدوين آن به پايان برسد، غازان‌خان در سال 704 ه  . ق درگذشت. اين تاريخ در دوره جانشين و برادر وى، سلطان محمّد اولجايتو به انجام رسيد. سپس از سوى اولجايتو مأمور شد تا تاريخى عمومى تأليف كند. او اين كار بزرگ را شروع كرد و تأليف جامع‌التواريخ پس از قريب به 40 سال به پايان رسيد.

اثر حاضر بخش مربوط به تاريخ سلاطين خوارزم است. اين اثر براى نخستين بار است كه بر اساس معتبرترين نسخ تصحيح و به زيور طبع آراسته مى‌شود.

• [روضه ششم و هفتم خلد برين در ذكر احوال سلاطين و امرای تیموری و تركمان قراقويونلو و آق‌قويونلو]

این اثر با نثری منشیانه و استوار روضه ششم و هفتم از كتاب خلدبرين است و به ذكر احوال سلاطين و امراى سلسله­ هاى تيمورى (گوركانى) و تركمانان آق ­قويونلو و قراقويونلو و ثبت حوادث و وقايع تاريخى اين دوران اختصاص يافته است.

مؤلف در نوشتن خلدبرين از كتابهاى عالم آراى عباسى، فتوحات امينى، صفوةالصفا، نفحات الانس، حبيب السير، و احسن التواريخ تأثير پذيرفته است.

• [تاريخ خواقين مغول از تغلق تيمور تا عبدالرشيد سلطان]

مؤلف یکی از شاهزادگانِ مغولانِ جغتاتی بود. وی افزون بر سياست و حكومت، ضمن برخورداری از طبع شعر، اهل علم و دانش نيز بود. این اثر شامل دو بخش است: بخش اوّل موسوم به «تاريخ اصل»، تاريخ خواقين مغول از روزگار تفلق تيمور تا عبدالرشيد سلطان و بخش دوم موسوم به «مختصر» شامل تاريخ اوزبكان، بابر پادشاه، سلطان سعيد خان، عبدالرشيد سلطان و حوادث مربوط به تبّت و كشمير است كه مؤلّف يا خود شاهدِ آن بوده يا از افراد مطمئن شنيده است.

• [تاریخ ایران و اسلام]

خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی (درگذشتة 718 ق.) طبیب، مورّخ و دیوان‌سالار و وزیر سلسلة ایلخانیان، دارای  آثار متعددی در زمینه‌های تاریخ، تفسیر، علوم قرآن، طبّ و آیین مملکتداری می‌باشد. در میان این آثار جامع التواریخ اهمیت ویژه‌ای دارد. البته این اثر تألیف مستقیم خود او نیست، بلکه توسط گروهی از محققان و مترجمان و زیر نظر وی آماده شده است.

اثر حاضر بخش مربوط به تاریخ ایران و اسلام است که بر اساس معتبرترین نسخ تصحیح و در سه مجلد همراه با نمایه‌ها و شرح نسخه‌بدلها به زیور طبع آراسته می‌شود.

• [نسب و خاستگاه آل سلجوق و شرح احوال و افعال سلاطين اين سلسله در آناطولی روم]

مؤلف در این کتاب از اصل و نسب و خاستگاه دودمان سلاجقه و آغاز برپايى سلطنت ايشان سخن مى­گويد. سپس به استقرار حكومت شاخه‌اى از سلجوقيان در آسياى صغير و شرح احوال و افعال سلاطين اين سلسله در آناطولى روم مى­پردازد. اسلوب ساده و روان و شيوة نگارش و رسم الخط اين اثر، ويژگى دوران مؤلف را داراست.

• [شرح احوال و زندگانی امير علی‌شير نوايی]

مؤلف این اثر را به جهت قدردانى از ياور و حامى خود نوايى در بيان سجاياى اخلاقى و ذكر خدمات مفيد مادى و معنوى او تأليف كرده است. از مهمترين آثار اوست: حبيب السير فى اخبار افراد البشر، منتخب التواريخ، خلاصةالاخبار فى بيان احوال الاخيار، دستور الوزرا و جلد هفتم روضةالصفا.

خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی (درگذشتة 718 ق.) طبیب، مورّخ و دیوان‌سالار و وزیر سلسلة ایلخانیان، دارای  آثار متعددی در زمینه‌های تاریخ، تفسیر، علوم قرآن، طبّ و آیین مملکتداری می‌باشد. در میان این آثار جامع التواریخ اهمیت ویژه‌ای دارد. البته این اثر تألیف مستقیم خود او نیست، بلکه توسط گروهی از محققان و مترجمان و زیر نظر وی آماده شده است.

اثر حاضر بخش مربوط به تاریخ مغول است که به نام تاریخ مبارک غازانی شهرت دارد و بر اساس معتبرترین نسخ تصحیح و در چهار مجلد همراه با نمایه‌ها، شرح نسخه‌بدلها و واژه‌های مغولی- ترکی به زیور طبع آراسته می‌شود.

• [تاريخ سقوط صفويان و پيامدهای آن و حكمرانی ملک محمود سيستانی]

این اثر از لحاظ تاريخ عهد صفويان، مخصوصاً به جهت تاريخ سقوط سلسله صفوى و پيامدهاى آن، حائز اهمیت است. در عين حال شامل توصیفی درباره جزاير متعلق به هندوستان، وقايع تاريخى معاصر نويسنده و تذكرة مشايخ صفويه است. همچنین براى بررسى اوضاع ايران در عهد كوتاه افغانان، كوشش‌هاى شاه تهماسب دوم براى اعاده سلطنت صفويان حائز اهمیت بوده و منبعى مهم براى دوران فرمانروايى ملك محمود سيستانى در خراسان به‌شمار مي‌رود.

این اثر از لحاظ تاريخ عهد صفويان، مخصوصاً به جهت تاريخ سقوط سلسله صفوى و پيامدهاى آن، حائز اهمیت است. در عين حال شامل توصیفی درباره جزاير متعلق به هندوستان، وقايع تاريخى معاصر نويسنده و تذكرة مشايخ صفويه است. همچنین براى بررسى اوضاع ايران در عهد كوتاه افغانان، كوشش‌هاى شاه تهماسب دوم براى اعاده سلطنت صفويان حائز اهمیت بوده و منبعى مهم براى دوران فرمانروايى ملك محمود سيستانى در خراسان به‌شمار مي‌رود.

• [نخستين اثر آماری به روش علمی در عصر قاجار دربارۀ جغرافيای سيستان]

مؤلف، از نخستين فارغ التحصيلان مدرسه دارالفنون و نقشه ­بردار منطقه سيستان است. اين كتاب از لحاظ موضوعى نخستين اثر آمارى به روش علمى در عصر قاجار است که اطلاعات بسيار جامعى درباره ويژگيهاى فرهنگى، سياسى، اقتصادى، جغرافيا، كشاورزى و تاريخى سيستان عرضه مى­كند

• [تاریخ ایران و اسلام]

خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی (درگذشتة 718 ق.) طبیب، مورّخ و دیوان‌سالار و وزیر سلسلة ایلخانیان، دارای  آثار متعددی در زمینه‌های تاریخ، تفسیر، علوم قرآن، طبّ و آیین مملکتداری می‌باشد. در میان این آثار جامع التواریخ اهمیت ویژه‌ای دارد. البته این اثر تألیف مستقیم خود او نیست، بلکه توسط گروهی از محققان و مترجمان و زیر نظر وی آماده شده است.

اثر حاضر بخش مربوط به تاریخ ایران و اسلام است که بر اساس معتبرترین نسخ تصحیح و در سه مجلد همراه با نمایه‌ها و شرح نسخه‌بدلها به زیور طبع آراسته می‌شود.

• [تاريخ اغوز]

فضل الله همدانی، طبیب، عالم و مورخ برجسته دوره سلطنت غازان­خان و الوجایتو است. اين اثر تأليف مستقيم خود او نيست، بلكه توسط گروهى از محققان و مترجمان و زير نظر وى آماده شده است. رشيدالدين از سوى اولجايتو جامع‌التواريخ را به عنوان تاریخ عمومی پس از 50 سال به پايان رساند. این اثر بخش مربوط به تاريخ اغوز است. از جمله آثار مؤلف بخشى در حوزه تاريخ، شمارى در معارف دينى نظير تفسير، علوم قرآن و احكام و اندكى در طبّ و آئين مملكت‌دارى است.

خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی (درگذشتة 718 ق.) طبیب، مورّخ و دیوان‌سالار و وزیر سلسلة ایلخانیان، دارای  آثار متعددی در زمینه‌های تاریخ، تفسیر، علوم قرآن، طبّ و آیین مملکتداری می‌باشد. در میان این آثار جامع التواریخ اهمیت ویژه‌ای دارد. البته این اثر تألیف مستقیم خود او نیست، بلکه توسط گروهی از محققان و مترجمان و زیر نظر وی آماده شده است.

اثر حاضر بخش مربوط به تاریخ مغول است که به نام تاریخ مبارک غازانی شهرت دارد و بر اساس معتبرترین نسخ تصحیح و در چهار مجلد همراه با نمایه‌ها، شرح نسخه‌بدلها و واژه‌های مغولی- ترکی به زیور طبع آراسته می‌شود.

تاریخ مرات الادوار و مرقات الاخبار اثر مصلح‌الدین محمد لاری از دانشمندان و متکلمین بزرگ قرن دهم هجری است. این کتاب تاریخی عمومی است که از آفرینش جهان و خلقت آدم (ع) شروع می‌شود و تا سال 974 ق. عصر زندگی مؤلف ادامه پیدا می‌کند.

این اثر شامل یک مقدمه و ده باب است و بابهای ده‌گانة آن عبارتند از: مبدا آفرینش، در بیان انبیا از ابتدا تا زمان نوح، پیشدادیان، کیانیان و انبیا و حکمای ایشان، ساسانیان، در ظهور نور اسلام و احوال خلفای کرام، سلاطین عهد عباسیه، در ظهور چنگیزخان، در بیان احوالات امیر تیمور، در احوال حسن بیک و اولاد او، در بیان دودمان عثمانی.

نثر این تاریخ به طور کلّی نثری مَدْرسی و عربی‌مآبانه است که در خطبه‌ها به نثر مصنوع و متکلّف گرایش می‌یابد و در صورت اقتضا به نثری مسجّع تبدیل می‌شود.

• [تاريخ اقوام پادشاهان ختای]

فضل الله همدانی، طبیب، عالم و مورخ برجسته دوره سلطنت غازان­خان و الوجایتو است. اين اثر تأليف مستقيم خود او نيست، بلكه توسط گروهى از محققان و مترجمان و زير نظر وى آماده شده است. رشيدالدين از سوى اولجايتو جامع‌التواريخ را به عنوان تاریخ عمومی پس از 50 سال به پايان رساند. اثر حاضر بخش مربوط به تاريخ اقوام پادشاهان چين (ختاى) است. از جمله آثار مؤلف بخشى در حوزه تاريخ، شمارى در معارف دينى نظير تفسير، علوم قرآن و احكام و اندكى در طبّ و آئين مملكتدارى است.

[تاریخ سیاسی و اجتماعی مشعشعیان]

الرحلة المکیة تألیف سید علی خان مشعشعی (والی حویزه در سال‌های 1112، 1127-1128ق) از جملۀ تاریخ‌های محلی خوزستان است که در آن به شرح احوال حاکمان مشعشعی این منطقه، از ابتدای تأسیس این سلسله تا زمان مؤلف (845 تا 1128ق)، پرداخته شده است.

کتاب حاضر ترجمه‌ای است از الرحلة المکیة که در دوران فتحعلی شاه قاجار (حک: 1212- 1250ق) به دستور محمّدعلی میرزای قاجار و به دست سید نورالدین محمّد جزایری انجام پذیرفته است. مترجم این کتاب، فرزند سید نعمت‌الله جزایری (د. حدود 1238ق) است، که این ترجمه را با نظارت پدر خود، در سال 1233ق آغاز کرده است. اگرچه در ترجمۀ حاضر برخی از بخش‌های سودمندِ متن اصلی حذف شده‌اند (مصحح این بخش‌ها را به‌صورت ضمیمه به کتاب حاضر افزوده است)، افزوده‌های مترجم به اصل کتاب موجب شده است که در دست بودن متن عربیِ این اثر، از ارزش ترجمۀ فارسی آن نکاهد.

• [تاريخ هند، سند و كشمير]

فضل الله همدانی، طبیب، عالم و مورخ برجسته دوره سلطنت غازان­خان و الوجایتو است. اين اثر تأليف مستقيم خود او نيست، بلكه توسط گروهى از محققان و مترجمان و زير نظر وى آماده شده است. رشيدالدين از سوى اولجايتو جامع‌التواريخ را به عنوان تاریخ عمومی پس از 50 سال به پايان رساند. این اثر بخش مربوط به تاريخ هند و سند و كشمير است. از جمله آثار مؤلف بخشى در حوزه تاريخ، شمارى در معارف دينى نظير تفسير، علوم قرآن و احكام و اندكى در طبّ و آئين مملكتدارى است.

حافظ ابرو از نویسندگان پرکار قرن نهم هجری قمری است که بیشتر عمرش در رکاب امیر تیمور گورگانی و پسرش شاهرخ گذشته است. سال تولدش مشخص نیست، اما بیشتر مورخان درگذشت او را سالهای 833 و 834 نوشته­­ اند.

از حافظ ابرو کتابهای چندی باقی مانده است که تاریخ سلاطین کرت یکی از آنها است.آل کرت دودمانی بودند که از سال 643 تا 783، یعنی صد و چهل سال، در شرق ایران حکومت کرده و پایتخت آنها همیشه قندهار بوده است. از آنجا که دربارۀ این خاندان تاکنون فقط یک کتاب مفصل به نام تاریخ­نامۀ هرات به زبان فارسی باقی مانده و به چاپ رسیده است، انتشار این اثر حائز اهمیت خواهد بود؛ علی ­الخصوص که دربارۀ اواخر کار این سلسله و انقراضشان مکمل منبع قبلی است.

• [تاريخ اسماعيليان]

فضل الله همدانی، طبیب، عالم و مورخ برجسته دوره سلطنت غازان­خان و الوجایتو است. اين اثر تأليف مستقيم خود او نيست، بلكه توسط گروهى از محققان و مترجمان و زير نظر وى آماده شده است. رشيدالدين از سوى اولجايتو جامع‌التواريخ را به عنوان تاریخ عمومی پس از 50 سال به پايان رساند. این اثر بخش مربوط به تاريخ اسماعیلیان است. از جمله آثار مؤلف بخشى در حوزه تاريخ، شمارى در معارف دينى نظير تفسير، علوم قرآن و احكام و اندكى در طبّ و آئين مملكتدارى است.

• [تاریخ روابط صفویه با ازبکان از روزگار محمدخان شیبانی تا پادشاهی عبداللّه خان ازبک]

این اثر از جمله متون مهم درباره تاريخ خاندان شيبانى است که به جهت شرح روابط صفويه با ازبكان از روزگار محمد خان شيبانى تا پادشاهى عبداللّه خان ازبك حائز اهميت است. از آنجايى كه مؤلف خود در عهد فرمانروايى عبداللّه خان ازبك حضور داشته و از نزديك شاهد بسيارى از وقايع و حوادث ايام بوده، در اين بخش اطلاعات ارزنده‌اى به خواننده عرضه مي‌دارد. هم­چنین به جهت توضيحاتى كه درباره موقعيت جغرافيايى برخى شهرها به دست مي‌دهد، سودمند است.

رساله منهاج العلی اثر ابوطالب بهبهانی، از مهم ترین و پرمحتواترین رسائل دوره ناصرالدین شاه به شمار می‌رود.
بهبهانی که خود در میان منورالفکران دوره ناصری چندان شناخته شده نیست با آگاهی از قوانین دیگر کشورها، این رساله را در سال 1292 هـ . ق در مصر به رشته تحریر درآورده است.
وی در این رساله با لحنی ملایم و در عین حال انتقادی درصدد تشجیع شاه و صدراعظم برای اصلاح امور برآمده و چنین به نظر می‌رسد که دولت مردان عصر مشروطه با آگاهی از مطالب این اثر و دیگر رسائل آن دوران به تدوین قانون اساسی مشروطه پرداخته باشند.

• [خاطرات سياسی و اجتماعی دورۀ استبداد صغیر]

مؤلف از جمله عالمان دينى و فعالان سياسى و نماينده مجلس شوراى ملى در دوره اوّل بود که پس از به توپ بسته شدن مجلس و مدتى اختفا براى آنكه به دست عمال حكومت نيفتد، به مشهد گريخت. این اثر شرح كامل سفر وی به مشهد مقدس است. در اين سفرنامه از مسائل اجتماعى، سياسى، موضوعات روز و تاريخ باستان سخن رفته و از بيداد و برانگيخته شدن تجدّد خواهى انتقاد شده است. این اثر در مجموع نمونه‌اى جامع از مختصات زبانى و فكرى ادبيات مشروطه را ارائه مي‌دهد.

• [سفرنامۀ لرستان و خوزستان]

تاریخ کشیکخانة همایون اثری است تاریخی – ادبی و یا ادبی – تاریخی به نظم و نثر از نورالدین محمد شریف کاشانی متخلّص به نجیب، شاعر و نویسندة بزرگ پهنة ادب فارسی و ملک الشعرای شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی، که از آثار و متون برجستة دورة صفوی به شمار می‌رود و تاکنون بدان صورت که باید معرفی و شناخته شده باشد همچون کلیات اشعارش ناشناخته مانده است.

محور و انگیزة تألیف کتاب تاریخ کشیکخانة همایون کلاً به سبب ایام پناهندگی و اقامت سلطان جلال‌الدین اکبر از سال 1099-1107 ق. و اتفاقات به وقوع پیوستة این ایام در اصفهان است.

این اثر بر پایة تنها نسخة موجود شناخته شدة معتبر و اصل و منحصر به فرد آن، مضبوط در کتابخانة کاخ گلستان تصحیح گردیده است.

• [170 سند مربوط به گروه مسيحيان مشهور به پادريان كَرمِلی در عصر شاه عباس صفوی]

اثر حاضر، شامل 170 سند (= فرامين و مكاتبات) مربوط به گروه مسيحيان مشهور به پادريان كَرمِلى عصر شاه عبّاس است كه براى تجارت (و در ضمن آن براى تبليغ مسيحيت) به ايران آمده بودند. اهميّت اين اسناد از آن روست که بدون دستيابى به اين مدارك، حتّى از راه سفرنامه ­هاى اروپائيان نيز ممكن نبود كه نسبت به روابط ميان صفويان و مسيحيان تا اين اندازه اطّلاعات جزئى با ارزش به دست آورد.

• [گزارش روزنامه وقايع جنگهای تيمور گوركانی در شبه قاره هند درسال­های 800- 801 هـ.ق]

این اثر تاريخى، كه ظاهراً قديمى­ترين متن تاريخى در بيان سوانح بخشى از احوال تيمور است، مشتمل بر سه بخش است. 1. شرح اجمالى فتوحات تيمورى. 2. گزارش روزانه وقايعى كه در خلال ـ قريب هشت ماه ـ جنگهاى امير تيمور در شبه قاره هندوستان رخ داده است. 3. شرح بناى مسجد جامع سمرقند به فرمان تيمور. مؤلف در اين اثر از آرايه­ هاى لفظى، مطالب حكمى و كلامى و به تناسب حال از سروده ­هاى خود و اشعار شاعران بزرگى چون فردوسى، نظامى، سعدى و ديگران بهره برده است.

• [سال شمار وقایع مهم جهان از آغاز آفرينش تا سال 1085  هـ  . ق]

مؤلف، نويسندة ترك تبارِ تازى­نويس و صاحب دائرةالمعارف كشف‌الظنون است. در اين اثر ثبت رويدادهاى مهم جهان از آغاز آفرينش تا ابتداى هجرت نبوى (ص) به صورت گاه شمار و از آن پس تا سال 1085 به صورت سال شمار آمده است. خاستگاه حوادث كتاب بيشتر در محدوده جغرافيايى سرزمينهاى عثمانى، عراق، عربستان و ايران بوده است. به نظر مي‌رسد ثبت حوادث سنوات پس از زمان تأليف كتاب ـ 1058 تا 1085 ـ توسط مترجم افزوده شده باشد.

• [شرح احوال و حكمرانی دو طايفه تركمان قراقويونلو و آق‌قويونلو و همچنين
• بيان ظهور و بسط قدرت سلسله صفويه تا آغاز سلطنت شاه اسماعيل دوم]

این اثر تنها اثر مكتوبى است كه از بوداق منشى می­شناسيم. مؤلف در اين تاريخ ­نامه با اختصار به شرح و نقل حوادث و وقايع روزگار كهن از آغاز آفرينش و هبوط آدم تا به سال 984 هجرى قمرى پرداخته است. بخش پايانى جواهر الاخبار در این اثر آمده و طى آن شرح احوال و حكمرانى دو طايفه تركمان قراقويونلو و آق قويونلو، همچنين بيان ظهور و بسط قدرت سلسله صفويه تا آغار تخت نشينى شاه اسماعيل دوم آمده است. اشاره مؤلف به مطالب مهم و تازه تاريخى و پرداختن به مسائل اجتماعى و اقتصادى و بيان برخى اصطلاحات ديوانى مهجور، بر اهميت اين اثر افزوده است.

• [روايتی منظوم از فتح جزيره قشم توسط سپاهیان ايرانی]

این اثر، حاوى دو منظومه جنگنامه كشم و جرون‌نامه است كه در سالهاى 1032 تا 1042 ﻫ . ق به نظم درآمده‌اند. جنگنامه كشم، سروده شاعرى ناشناس، روايتى منظوم از فتح جزيره قشم توسط سپاهيان ايرانى، است. جرون­نامه يا داستان جرون، سروده قدرى (زنده تا 1043 ﻫ . ق)، از لحاظ محتوايى شامل رويدادها و حوادث پيرامون فتح قشم و شرح مفصل حمله نيروهاى ايرانى به جزيره هرموز و فتح آن است. اين اثر حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره تحولات سياسى ـ اقتصادى خليج فارس در قرن يازدهم، همزمان با پايان سيطره پرتغالی‌ها در هرموز و آغاز ورود گسترده اروپائيان به راههاى دريايى منطقه است.

• [سفرنامۀ لرستان و خوزستان]

محمود ميرزا قاجار از فرزندان اديب و شاعر فتحعلى شاه قاجار است و از او آثار زيادى در زمينه تاريخ و ادبيات همچون بيان‌المحمود، پرورده خيال، تاريخ صاحبقرانى، تحفه شاهى، گلشن محمود، مقصود جهان و... بر جاى مانده است.

عهد حسام از جمله آثار محمود ميرزا و در واقع سفرنامه و خاطرات گونه‌اى است كه وى آن را به مناسبت سفرى نوشت كه به همراه محمدتقى ميرزا حسام‌السلطنه به خوزستان رفت و از آنجا كه وى اين اثر را به خواستارى حسام‌السلطنه نوشته، آن را عهد حسام ناميده است.

اين اثر با توجه به اينكه دربرگيرنده اطلاعات زيادى درباره زندگى مؤلف و خاطرات اوست و گوشه‌اى از وقايع ايران را در عهد فتحعلى شاه دربر دارد، از اهميت خاصّى برخوردار است. افزون بر اين، مؤلف در اين اثر به روش محققى جستجوگر در رشته مردم‌شناسى، از عشاير و طوايف و تيره‌ها و خاندانهاى مختلف بختيارى، لر، عرب و... نام برده و برخى از آداب و رسوم آنان را برشمرده است.

• [تاريخ بنی‌اسرائيل]

فضل الله همدانی، طبیب، عالم و مورخ برجسته دوره سلطنت غازان­خان و الوجایتو است. اين اثر تأليف مستقيم خود او نيست، بلكه توسط گروهى از محققان و مترجمان و زير نظر وى آماده شده است. رشيدالدين از سوى اولجايتو جامع‌التواريخ را به عنوان تاریخ عمومی پس از 50 سال به پايان رساند. این اثر بخش مربوط به تاريخ بنی اسرائیل است. از جمله آثار مؤلف بخشى در حوزه تاريخ، شمارى در معارف دينى نظير تفسير، علوم قرآن و احكام و اندكى در طبّ و آئين مملكتدارى است.

• [تاریخ ایران و اسلام]

خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی (درگذشتة 718 ق.) طبیب، مورّخ و دیوان‌سالار و وزیر سلسلة ایلخانیان، دارای  آثار متعددی در زمینه‌های تاریخ، تفسیر، علوم قرآن، طبّ و آیین مملکتداری می‌باشد. در میان این آثار جامع التواریخ اهمیت ویژه‌ای دارد. البته این اثر تألیف مستقیم خود او نیست، بلکه توسط گروهی از محققان و مترجمان و زیر نظر وی آماده شده است.

اثر حاضر بخش مربوط به تاریخ ایران و اسلام است که بر اساس معتبرترین نسخ تصحیح و در سه مجلد همراه با نمایه‌ها و شرح نسخه‌بدلها به زیور طبع آراسته می‌شود.

• [تاريخ افرنج، پاپان و قياصره]

فضل الله همدانی، طبیب، عالم و مورخ برجستة دوره سلطنت غازان­خان و الوجایتو است. اين اثر تأليف مستقيم خود او نيست، بلكه توسط گروهى از محققان و مترجمان و زير نظر وى آماده شده است. رشيدالدين از سوى اولجايتو جامع‌التواريخ را به عنوان تاریخ عمومی پس از 50 سال به پايان رساند. این اثر بخش مربوط به تاريخ افرنگ به ضميمة تاريخ پاپان و قياصره است. مؤلف آثار متعددى از خود به يادگار گذاشته كه بخشى در حوزه تاريخ، شمارى در معارف دينى نظير تفسير، علوم قرآن و احكام و اندكى در طبّ و آئين مملكتدارى است.

• [وقایع بهبهان در زمان حملۀ محمود افغان]
• به انضمام شش گزارش دربارۀ حملۀ افغان­ها به اصفهان و روستاهای خراسان

کتاب بدایع­ الاخبار از جمله آثار ارزشمند دورۀ پایانی حکومت صفوی است. محتوای این کتاب به چهار موضوع اختصاص دارد:

1. چگونگی آمدن محمود افغان به ایران، شکست سپاهیان شاه سلطان حسین، محاصرۀ اصفهان و سرانجام بر تخت­نشینی محمود افغان.
2. یورش محمود افغان به بهبهان و مقاومت سی و شش روزۀ مردم آن شهر.
3. شرح حکومت یک و نیم سالۀ صفی میرزای دروغین در بهبهان.
4. سرانجام حکومت اشرف افغان.

نویسندۀ این کتاب میرزا عبدالنبی شیخ­ الاسلام بهبهانی از منشیان شهر بهبهان بوده است که وقایع بهبهان را از نزدیک دیده و شرح کرده است. این کتاب دارای نثر فنی و متکلف است و چنین به نظر می­رسد که میرزا مهدی خان استرآبادی در نگارش جهانگشای نادری از این اثر تأثیر پذیرفته است. به همراه این کتاب، پنج گزارش و یادداشت دربارۀ هجوم افغان­ها به اصفهان و شهرهای شمالی و جنوبی خراسان ضمیمه شده است.

• [تاریخ تحولات ایران در سالهای1038-1052هـ . ق]

کتاب حاضر شامل دو متن تاریخی است:

1. تاریخ شاه صفی، تأ«یف ابوالمفاخر بن فضل‌الله الحسینی تفرشی، مورخ و شاعر عهد شاه عباس بزرگ و شاه صفی یکم. این اثر به ترایخ دوران حکومت شاه صفی (1038-1052/1628-1642 می‌پردازد، و به رغم موجز بودن آن، شامل یک مجموعة مهم تریخی، ادبی و اجتماعی است. البته، امتیاز کتاب به لحاظ آگاهیهای سودمندی که از اوضاع سیاسی و نظامی ایران در عهد فرمانروایی شاه صفی در اختیار قرار می‌دهد افزون بر سایر اطلاعاتی است که در آن می‌خوانیم. اما با وجود این، از حیث ویژگیهای ادبی در نثر و نظم، و اطلاعات پراکندة اجتماعی، یکی از منابع و نمونه‌های مهم متون فارسی و سبک تاریخ‌نویسی سدة یازدهم هجری به شمار می‌رود.
2. مبادی تاریخ زمان نواب رضوان مکان (شاه صفی)، نوشتة محمدحسین الحسینی تفرشی، از منشیان و ادیبان و مورخان همان دوره و برادر ابوالمفاخر است. این کتاب تاریخ ناتمامی است از دوران حکومت شاه صفی، و تنها شامل وقایع تاریخی سالهای (1038-1041/1628-1631) می‌باشد. با این حال، کتاب مستقلی است و حاوی نکاتی مهم و ارزشمند از رویدادهای تاریخی آن دوران که نویسنده شاهد آن بوده است.

تاریخ بوشهر اثر ارزشمند شیخ محمدحسین سعادت (درگذشتة 1314ش) از رجال آزادی­خواه، ملی، نوگرا و پرتلاش عصر مشروطه و مدیر مدرسة سعادت بوشهر است. سعادت، در بخش مهمی از این کتاب، مشاهدات و اندیشه­ های خود را دربارة اوضاع شهر و حوادث و وقایع آن دوره منعکس ساخته است.

با وجود گذشت نزدیک به یک قرن از تألیف کتاب، همچنان می­توان آن را اثری نه تنها کم ­نظیر بلکه بی­نظیر دانست. این نکته­ای درخور تأمل است که برای حدود دو قرن که بوشهر بندر اصلی ایران در جنوب و نیز مهم­ترین بندر ایران به شمار می­آمد، تنها اثر مستقل و جامع دربارة تاریخ بوشهر که به دست ما رسیده همین کتاب سعادت است

• [شيوۀ زندگی ايل رشوند و اطّلاعات جغرافيايی و اجتماعی منطقه رودبار الموت در دورۀ قاجار]

مؤلف کتاب، دوران سه پادشاه قاجار، فتحعلى شاه، محمّدشاه و ناصرالدّين را حضور داشته و رئيس ايل بزرگ رشوند بوده است. وی در بخشى از كتاب، كه خاطرات زندگى ديوانى و خانوادگى اوست، به وضع و شيوه زندگى ايل رشوند مى­پردازد. اين اثر حاوى اطلاعاتى سودمند درباره ديگر طوايف، خاندانهای ايلات پراكنده در اين ناحيه و گزارشهاى بسيار ارزشمند از نواحى اطراف رودبار الموت و احوال مردان سياسى و دينى آن روزگار قزوين است.

• [تاریخ سلغریان فارس]

خواجه رشيدالدين فضل‌اللّه همدانى (در گذشته 718 ه  . ق) طبيب عالم و مورّخ دانشمند در سراسر دوره سلطنت غازان‌خان و جانشين او اولجايتو و در ابتداى سلطنت ابوسعيد مقام وزارت ايلخان را داشت. او به واسطه علم و مهارتى كه در طب داشت به دربار ايلخان راه يافت و در سايه تدبير و سياست به مرتبه والايى رسيد. او به عنوان مورّخى برجسته مقامى ممتاز دارد و تأليفات تاريخى وسيعش به لحاظ وسعت و اعتبار و شيوه علمى اعجاب و تحسين محققان را برانگيخته است.

او آثار متعددى از خود به يادگار گذاشته كه بخشى در حوزه تاريخ، شمارى در معارف دينى نظير تفسير، علوم قرآن و احكام و اندكى در طبّ و آئين مملكتدارى مى‌باشد.

در اين ميان جامع‌التواريخ برجستگى خاصى دارد. البته اين اثر تأليف مستقيم خود او نيست، بلكه توسط گروهى از محققان و مترجمان و زير نظر وى آماده شده است.

رشيدالدين نخست به فرمان غازان‌خان، تأليف تاريخ مغول را آغاز كرد. امّا پيش از آنكه تدوين آن به پايان برسد، غازان‌خان در سال 704 ه  . ق درگذشت. اين تاريخ در دوره جانشين و برادر وى، سلطان محمّد اولجايتو به انجام رسيد. سپس از سوى اولجايتو مأمور شد تا تاريخى عمومى تأليف كند. او اين كار بزرگ را شروع كرد و تأليف جامع‌التواريخ پس از قريب به 40 سال به پايان رسيد.

اثر حاضر بخش مربوط به تاريخ سلغريان فارس است. اين اثر براى نخستين بار است كه بر اساس معتبرترين نسخ تصحيح و به زيور طبع آراسته مى‌شود.

• [تاريخ سامانيان و بويهيان و غزنويان]

فضل الله همدانی، طبیب، عالم و مورخ برجسته دوره سلطنت غازان­خان و الوجایتو است. اين اثر تأليف مستقيم خود او نيست، بلكه توسط گروهى از محققان و مترجمان و زير نظر وى آماده شده است. رشيدالدين از سوى اولجايتو جامع‌التواريخ را به عنوان تاریخ عمومی پس از 50 سال به پايان رساند. این اثر بخش مربوط به تاريخ سامانيان و بويهيان و غزنويان است. از جمله آثار مؤلف بخشى در حوزه تاريخ، شمارى در معارف دينى نظير تفسير، علوم قرآن و احكام و اندكى در طبّ و آئين مملكتدارى است.

• [تلخيصی از كتاب السياق در تاريخ نيشابور]

این اثر در تاريخ سرزمين نيشابور، به منظور ادامه ثبت شرح حال مردان نامى، وقايع تاريخى، اجتماعى، اوضاع علمى و ادبى پس از مرگ حاكم نيسابورى است. شمارى از دانشمندان به تلخيص و اختصار كتاب السياق لتاريخ نيسابور اقدام كردند. اثر فوق از محقّقى ناشناس، يكى از اين گزيده­ هاست.

خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی (درگذشتة 718 ق.) طبیب، مورّخ و دیوان‌سالار و وزیر سلسلة ایلخانیان، دارای  آثار متعددی در زمینه‌های تاریخ، تفسیر، علوم قرآن، طبّ و آیین مملکتداری می‌باشد. در میان این آثار جامع التواریخ اهمیت ویژه‌ای دارد. البته این اثر تألیف مستقیم خود او نیست، بلکه توسط گروهی از محققان و مترجمان و زیر نظر وی آماده شده است.

اثر حاضر بخش مربوط به تاریخ مغول است که به نام تاریخ مبارک غازانی شهرت دارد و بر اساس معتبرترین نسخ تصحیح و در چهار مجلد همراه با نمایه‌ها، شرح نسخه‌بدلها و واژه‌های مغولی- ترکی به زیور طبع آراسته می‌شود.

• [نسب‌نامه و ذكر مجملی از احوال اجداد سادات مرعشی و سواد وقف‌نامه‌ها و قباله‌های املاک آنان]

این اثر، نسبنامه و ذكر مجملى از احوال اجداد سادات مرعشى ـ از تبار امام زين العابدين عليه السلام ـ و سواد وقفنامه ­ها و قباله‌هاى املاك و اموال غير منقول و مستغلات وقفى ايشان است تا اولاد نسبت با يكديگر را بدانند و در اين املاك به‌درستى تصرف نمايند. اهمیت این اثر از آن روست که به ذكر تاخت و تاز تيمورلنگ به ايران، ثبت سوانح و حوادث ناگوار اواخر عهد صفويه و بيان وقايع و اتفاقات دوران افشاريه و شرح روابط و مناسبات سادات مرعشى با اين سلسله‌ها پرداخته است.

• محمود بن ناصرالدولة ابی منصور سَبُکتَکین (عربی)
• [تاریخ حکومت یمین‌الدوله ابوالقاسم محمودبن ناصرالدوله سبکتکین]

الیمینی تألیف محمدبن عبدالجبار عتبی (درگذشته به سال 427هـ) تاریخ دوران حکومت سلطان سبکتگین غزنوی و فرزند او سلطان محمود به زبان عربی است که در آن اشاره‌هایی به دوران حکومت فرزندان محمود، یعنی سلطان محمد و سلطان مسعود به چشم می‌خورد و افزون بر آن آگاهیهای ادبی و تاریخی زیادی در آن گرد آمده است.

این کتاب در چهار باب شامل: مقدمه مولف؛ ذکر ایام ابومنصور سبکتگین؛ وقایع دوران حکومت سلطان یمین الدوله، و ذکر فرعون بون ابوالحسن بغوی فراهم آمده است. مصحح دانشمند این اثر با بهره‌گیری از پنج نسخة خطی موجود در ایران و خارج از آن به تصحیح اثر پرداخته و همراه با مقدمه‌ای تحقیقی و فهرستهای متنوع آماده چاپ کرده است.

• [شرح حكمرانی سلاطين آق‌قويونلو و ظهور صفويان]

مؤلف از دانشمندان و تاريخ‌نگاران اديب و مقارن عهد آق ­قويونلوها و صفويان و شيبانيان است. وی، این اثر را با اسناد به مسموعات خود و یا ناقلان ثقه، در شرح احوال ملوك بايندرى از عهد اوزون حسن تا زمان مرگ سلطان يعقوب نگاشته و به گزارش رویدادهای دوران انحطاط تیموریان هرات و ظهور صفویان پرداخته است. هم‌چنین وی در مقدّمه کتاب مسئله خلافت پيامبر اكرم (ص) را مطرح كرده است. اين اثر راهنماى ارزشمندى براى شناخت طبقات اجتماعى، مناصب و مشاغل ديوانى و اقوام آن روزگار به‌شمار مي‌آيد.

[تاريخ اقوام پادشاهان ختای]

فضل الله همدانی، طبیب، عالم و مورخ برجسته دوره سلطنت غازان­خان و الوجایتو است. اين اثر تأليف مستقيم خود او نيست، بلكه توسط گروهى از محققان و مترجمان و زير نظر وى آماده شده است. رشيدالدين از سوى اولجايتو جامع‌التواريخ را به عنوان تاریخ عمومی پس از 50 سال به پايان رساند. اثر حاضر بخش مربوط به تاريخ اقوام پادشاهان چين (ختاى) است. از جمله آثار مؤلف بخشى در حوزه تاريخ، شمارى در معارف دينى نظير تفسير، علوم قرآن و احكام و اندكى در طبّ و آئين مملكتدارى است.

خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی (درگذشتة 718 ق.) طبیب، مورّخ و دیوان‌سالار و وزیر سلسلة ایلخانیان، دارای  آثار متعددی در زمینه‌های تاریخ، تفسیر، علوم قرآن، طبّ و آیین مملکتداری می‌باشد. در میان این آثار جامع التواریخ اهمیت ویژه‌ای دارد. البته این اثر تألیف مستقیم خود او نیست، بلکه توسط گروهی از محققان و مترجمان و زیر نظر وی آماده شده است.

اثر حاضر بخش مربوط به تاریخ مغول است که به نام تاریخ مبارک غازانی شهرت دارد و بر اساس معتبرترین نسخ تصحیح و در چهار مجلد همراه با نمایه‌ها، شرح نسخه‌بدلها و واژه‌های مغولی- ترکی به زیور طبع آراسته می‌شود.

• [تاريخ آل سلچوق]

فضل الله همدانی، طبیب، عالم و مورخ برجسته دوره سلطنت غازان­خان و الوجایتو است. اين اثر تأليف مستقيم خود او نيست، بلكه توسط گروهى از محققان و مترجمان و زير نظر وى آماده شده است. رشيدالدين از سوى اولجايتو جامع‌التواريخ را به عنوان تاریخ عمومی پس از 50 سال به پايان رساند. این اثر بخش مربوط به تاريخ آل سلچوق است. از جمله آثار مؤلف بخشى در حوزه تاريخ، شمارى در معارف دينى نظير تفسير، علوم قرآن و احكام و اندكى در طبّ و آئين مملكتدارى است.

مؤلف، ابوطالب یحیی‌بن حسین هارونی، از عالمان بنام و پر اثر زیدیه است. این کتاب از آثار کهن در تاریخ نگاری زیدیه، خاصه زیدیه ایران است. هم چنین سومین اثر در سنت تاریخ‌نگاری زیدیه محسوب می‌شود که اطلاعات مندرج در آن در شناخت تاریخ زیدیه و علویان طبرستان از اهیمت فراوانی برخوردار است و دیگر مؤلفان زیدیه اطلاعات خود را از آن اخذ کرده‌اند. از جمله آثار او در بحث کلام: الدعامة فی تثبیت الامامه، مبای الادله فی‌الکلام، زیادات شرح الاصول. در فقه: التحریر فی‌الکشف عن نصوص الائمه النحاویر، الناظم.

• [مجموعه گزارشهای حاجی عبداللّه از مناطق خوزستان، لرستان، سرخس، كلات نادری و سفرنامه مكّه]

این اثر مجموعه هشت گزارشى است كه محقّق بدانها دست يافته؛ يعنى: 1. كتابچه خوزستان و راه لرستان 2. گزارش سرخس و قلعه ناصريه 3. كتابچه مرو 4. كلات نادرى (گزارش اوّل) 5. كلات نادرى (گزارش دوّم) 6. كتابچه بازديد تعميرات كلات 7. ماليات فارس 8. سفرنامه مكّه معظّمه. در این اثر بخشى از زواياى مبهمِ اوضاع سياسى ـ اجتماعىِ عصر قاجار بخوبى روشن مى­شود.

• [تاريخ منظوم سيستان از كهن‌ترين روزگاران تا فرمانروايی ملک بهرام كيانی
• در دهه‌های نخست حكومت قاجاران]

این اثر، تاريخ منظوم سيستان از كهن‌ترين روزگاران تا عهد فرمانروايى ملك بهرام‌خان كيانى معاصر با دوران پادشاهى فتحعلیشاه قاجار است. موضوع كتاب تاريخ سياسى سيستان و تحولات فرمانروايان بومى آن است. اهمیت اثر از آن روست که زواياى ناگفته تاريخ شرق ايران، سيستان و خراسان، رويدادهاى منجر به سقوط صفويان و پيامدهاى آن، فرمانروايى ملك محمود سيستانى و آخرين ملوك قدرتمند نيمروز در آستانه تجزيه سيستان در عهد قاجاريه در آن آمده است. در عين حال اين متن به عنوان آخرين تلاش تاريخ ­نويسى دربار ملوك نيمروز كه از دوران صفاريان آغاز شده بود، حائز اهميت است.

• [وقایع مربوط به دوره حکومت محمد ولی میرزا در خراسان (سالهای 1218-1231)]

مؤلف منشی دربار و مربی محمدولی میرزا بوده و هنگام حکومت شاهزاده در خراسان سمت مشاور داشته است. این اثر از منابع با ارزش دوره نخستین فرمانروایی قاجارها، به ویژه عهد فتحعلی‌شاه و وقایع مربوط به دورة حکومت محمدولی میرزا در خراسان یعنی سال‌های 1218ـ 1231 است. همچنین اشرف‌التواریخ منبع مفیدی برای اطلاع از وقایع مربوط به آخرین بازماندة سلسلة افشاری یعنی نادر میرزا در خراسان و نیز درگیریهای قاجارها با امرای خراسان و ترکمانان و ایلات و طوایف سرکش بخشهای شمالی خراسان در دوره تثبیت دولت قاجار است.