• [تفسیر ادبی قرآن و از منابع کهن ارزنده زبان فارسی که به احتمال در حوزۀ هرات تألیف شده]

تفسيرى است ادبى از قرآن که تاريخ قطعى تأليف و مؤلف آن نامعلوم است. امّا با توجه به شواهد مى­توان حدس زد كه در حوزه هرات، حدود قرن چهارم و اواخر قرن سوم هجرى قمرى تألیف یافته است. دقت نظر در برگرداندن آيات قرآنى و انتقال در قالب واژه ­هاى فارسى، به دور از تكلّف و تصنّع، فراوانىِ شواهد منظوم و منثور و استشهاد به احاديث و اقوال و آراء دانشمندان اسلامى از ويژگيهاى اين تفسير است.

• [دیوان اشعار، فتح و ظفر/ زبدة الآثار، مقالات شیبانی، بیانات، فواکه السحر]

ابونصر فتح الله خان شیبانی (1241- 1308ه.ق) از شاعران دورة دوم بازگشت ادبی و از پیشگامان جنبش مشروطه به حساب می آید. در این کتاب، آثار موجود شیبانی (دیوان اشعار، مقالات سه‌گانه، منظومة فتح و ظفر، زبده الآثار، فواکه السحر، بیانات شیبانی) تصحیح شده و در مقدمه، با مراجعه به آثار شیبانی و تذکره‌های معاصر شاعر، شرح دقیقی از احوال و افکار شاعر بیان گردیده است.

دستور الكاتب في تعيين المراتب تصنيف محمّد‌ بن هندوشاه نخجواني، مشهور به شمس منشي، يكي از مهم‌ترين متون فارسي در فنّ انشا و مجموعه‌اي از منشآت قرن هشتم هجري است. شمس منشي تصنيف اين كتاب را به درخواست خواجه غياث‌الدّين محمّد رشيدي (فرزند بزرگ خواجه رشيد‌الدّين فضل‌الله همداني و وزير ابوسعيد ايلخاني از 724 تا736 ق)؛ آغاز كرده است؛ امّا سالها بعد، در روزگار سلطان اويس جلايري (757-777 ق) در 767 ق، توفيق يافت، آن را به سامان برساند و به وي تقديم كند. هدف شمس منشي از تصنيف اين كتاب، ارائة شيوه‌نامه‌اي جهت سهولت فنّ انشا، براي طالبان بوده است. اين كتاب در ميان تمام مجموعه منشآت و شيوه‌نامه‌هايي كه تا پيش از آن تصنيف شده‌اند، به لحاظ تنوّع در گستردگي يگانه است و همين مصنّف را بر آن داشته، كتاب خود را در تقسيم‌بندي هايي دقيق، سامان بدهد. سبك نگارش اين كتاب فنّي و مصنوع است و از مهم‌ترين منابع تحقيق در تاريخ و نظام اداري دورة ايلخاني و سبك نثر فارسي؛ بويژه منشآت است. شمس منشي به تناسب مطلب از آيه‌هاي قرآني، احاديث و روايات، اشعار، سخنان بزرگان و حكايتها و تمثيلها بهره گرفته است.

• [به همراه چند غزل و قطعه]
• سرودۀ مؤمن حسین بن باقی یزدی ( ح 948- 1018 هـ . ق)

مولانا مؤمن حسین یزدی را می‌توان از سرآمدان رباعی‌سرایان عصر صفوی دانست. اشعار موجود در جنگ‌ها و مجموعه‌های بر جای مانده‌ای که تاکنون از مؤمن حسین شناخته شده‌اند، به استثنای چند غزل و قطعه، تمامی رباعی است، گویا او نیز مانند: خیّام، اوحدی کرمانی، بابا افضل، پردگیان حرم اندیشۀ خود را در کسوت رباعی به جلوه‌گری وامی‌داشته است.

• نسخه ­برگردان به قطع اصل نسخۀ خطی شمارۀ 2562 کتابخانۀ موزۀ قونیه (ترکیه)، (کتابت حدود سدۀ 7)

على‌نامه منظومه‌اى شيعى و بازمانده از سده پنجم هجرى است كه شاعرى به نام يا تخلّص «ربيع» آن را در سال 482 ه  . سروده است. از سراينده آگاهى زيادى در دست نيست. وى در سال 420 ه  . زاده شده و اين منظومه را احتمالا در خراسان سروده و به على‌بن طاهر عريضى، حاكم سبزوار تقديم كرده است.

منظومه حماسى على‌نامه در دو دفتر فراهم آمده و سراينده ماجراهاى جنگ جمل و صفّين را در اين دو دفتر به نظم كشيده است.

اين اثر هم از نظر تاريخ شعر فارسى و حماسى و هم از نظر تاريخ شعر شيعى و حماسه‌هاى شيعى و تاريخى ارزش و اهميت زيادى دارد و مى‌تواند از جنبه‌هاى گوناگون مورد توجه پژوهشگران قرار گيرد

• [کهن‌ترین منظومۀ شیعی فارسی]

منظومه­ هایی روایی شعر فارسی را از یک دیدگاه می­توان به منظومه­ های: بزمی، حکمی، عرفانی و رزمی یا حماسی تقسیم کرد.

در میان منظومه­ های روایی رزمی یا حماسی، شاهنامۀ فردوسی بر چنان قله­ای ایستاده است که پس از او، همه به بلندای شعر او چشم دوخته و به پیروی از او گام برداشته­ اند، ولی هیچ­یک، از دامنه ­هایِ کارِ او پا فراتر ننهاده ­اند. دستۀ بزرگی از اینان، شاعرانی هستند که موضوعات دینی شیعی را به پیروی از شاهنامه به بحر متقارب مثمن مقصور یا محذوف سروده ­اند.

قدیمی­ترین آنها همین کتاب علی ­نامه است از شاعری با تخلّص«ربیع»، که آن را در سال 482 ق.(حدود 50 سال پس از مرگ فردوسی) سروده است.

شمارگان ابیات کتاب اصلی علی­نامه 11220 بیت است که در کتاب حاضر دکتر سیّد علی موسوی گرمارودی 4234 بیت از آن را برگزیده و با مقدّمه­ ای مفصّل و جامع و توضیحات و معنی لغات، در دسترس خواننده، نهاده است.

• [مثنوی عرفانی و اخلاقی به پیروی از بوستان سعدی]

مؤلف از جمله شيفتگان سعدى است كه سه اثر خود: خرابات، خانقاه و گنج فقير را به پيروى از گلستان، بوستان و غزلهاى سعدى نگاشته است. این اثر به شيوه بوستان به نظم كشيده شده است و حاوى مطالب و معارف اخلاقى و عرفانى فراوان است. زبان ساده و بيانی روان دارد، هر چند در مواردى از واژگان كهن فارسى بهره برده است. همچنين از واژه ­هاى متداول در زبان مردم شيراز و فارس با هدف حفظ آنها از خطر ركود و نابودى استفاده كرده است.

• [اثری ادبی در توصيف گونه‌های غذا و نوشيدنی‌های ایرانی]

مؤلف از شاعران و نويسندگان توانمند عرصة طنزپردازى و نقيضه ­سرايى است. این اثر شامل: كنزالاشتهاء، قصايد، مثنويات، نقيضه ­ها، مقطّعات، رباعيات، و آثار منثور وى است. مجموعة اين اثر گرچه دربارة توصيف گونه ­هاى غذا و نوشيدنى است، امّا حاوى اطلاعات ارزشمند ادبى، تاريخى، اجتماعى و علمى گوناگون نيز هست.

• [فرهنگ اعداد كلمات]

این اثر كه مى­توان از آن با عنوان فرهنگ اعداد كلمات ياد كرد، بر پاية اعداد كلمات است كه به حساب جمل يا ابجد محاسبه شده و فرهنگى مرجع براى استفاده اهل تحقيق و ادب و راهنماى سودمندى به منظور محاسبه ماده تاريخ است. در اين فرهنگ مدخل‌هاى عددى از عدد 3 آغاز مى­شود و به عدد 1072 پايان مى­پذيرد.

فرهنگ منظوم جامع اللّغات را ادیبى به نام نیازى حجازى (یا نیازى بخارى) در نیمه دوم قرن دهم هجرى تألیف کرده است.
این فرهنگ حدودآ شامل 1600 لغت فارسى و عربى و غیره است که در 162 قطعه و 611 بیت، در هشت بحر عروضى، سروده شده است.
با توجّه به آنکه تعداد اندکى از این گونه فرهنگ هاى منظوم کهن شناسایى و نشر شده و جامع اللّغات نیز در سده 10تألیف شده و یکى از منابع فرهنگ هاى معروفى مانند جهانگیرى و مجمع الفرس بوده و نسخه منحصر به فردى از آن موجود است، حائز اهمیت است.
یکى از ویژگی هاى لغوى جامع اللّغات آن است که مؤلّف در تعریف بعضى از لغات، کلمات و ترکیباتى را می آورد که نشان دهنده زبان طبیعى منطقه و زمان او بوده است.

• سرودۀ  عبدالله بن محمد امامی هروی (در گذشتۀ 686 هـ . ق)

امامی هروی (م: 686 ق.) از شاعران سرشناس قرن هفتم هجری است که در هرات بالید امّا بیشتر عمر را در کرمان و یزد و اصفهان گذراند و مدّاح ملوک و رجال قراختایی، اتابکان یزد و بهاءالدین محمّد، فرزند بزرگ شمس‌الدین محمد صاحب‌دیوان بود.

‌در اشعار امامی وجود لغزهای متعدّد، برخی التزام‌ها و صنایع ادبی، و واژه‌های مهجور عربی، گرایش او را به صنعتگری نشان می‌دهد امّا این موضوع بیشتر در قصاید به چشم می‌خورد و معنا و زبان در دیگر قالب‌ها ساده‌تر و لطیف‏تر است. در غزل‌ها، استفاده از واژه‌ها و تعابیر تازه و ساخت مضمون‌های دل‌انگیز با بهره‌گیری از درونمایه‌های عرفانی، شوری در سخن امامی برانگیخته که خواننده را به وجد می‌آورد.

• [شرح فارسی 281 مَثَل عربی]

وطواط را از پیشروان نثر فنّی فارسی دانسته ­اند؛ چرا که شيوه سخن وی در نثر گرچه ساده و روان، امّا آميخته با سجع است. امّا لطايف الأمثال، بجز ديباچه مصنوع آن، در مقايسه با ديگر آثار منثور بويژه منشآت، در مجموع نثرى روان و ساده دارد و در آن قسمت‌ها كه به سجع مى­گرايد خالى از تكلّف است. از جمله آثار اوست: حدائق السحر فى دقائق الشعر، ديوان فارسى، ديوان عربى و نثر اللثالى.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• [گزارش فارسی كتاب مختصر تفتازانی در علم معانی، بيان و بديع]

این اثر در علمِ معانى، بيان و بديع، و مشتمل بر تمام قواعد و صناعات ادبى است. آرا علماى بلاغت در این کتاب مورد نقد و بررسى قرار گرفته است. اين اثر ادبى هر چند در دوره افول نثر فارسىِ پس از سلسله مغول فراهم آمده و بى­ترديد برخى ويژگيهاى عامّ نثر اين دوره را، مانند مطابقت صفت و موصوف، جمله سازى با سبك و سياق عربى و كم توجهى به قواعد دستور زبان فارسى به همراه دارد، ليكن داراى نثرى پخته و عالمانه بوده و تا اندازه‌اى از سبك نگارش مطوّل تفتازانى متأثر است.

• [غزليات، قصايد، قطعات، تركيب‌بندها، مثنويات و تک‌بيتهای نجيب كاشانی]

نجيب از شاعران بزرگ سبك هندى، شاعرى مضمون ­پرداز و لطيف ­طبع است و سخنش آراسته با صناعات ادبى است. وى مدتى به هند سفر كرد و حاكم كشمير شد و با بازگشت به ایران به دستگاه شاه سليمان صفوى پيوست. از ديگر آثار اوست: تاريخ كشيكخانه به نظم و نثر.

• [بخش شیراز و نواحی آن]

میرتقی‌الدین محمد ابن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دوره صفوی (زنده در 1017 ق.) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به 40 سال (از 976 تا 1016 ق.) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح حال بیش از 867 شاعر، از گذشته تا معاصران مؤلف است. خاتمه خلاصة الأشعار، شرح حال 414 سراینده سده دهم هجری را در بردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر شامل شرح حال شعرای شیراز و نواحی آن است. 

• [111 نامه در موضوعات مختلف با نثری اديبانه، مرسَل و متكلّف]

میبدی، ادیب، ریاضیدان و حكيمى مشّائى است، امّا همچون استاد خود جلال­الدین دوانی در شعر مذاق عرفانى داشت. مجموعه رسائل و مكاتبات او در اين كتاب با نثرى اديبانه، مُرسَل و متكلّف نوشته شده. اين اثر شامل 111 نامه در موضوعات اخلاقى، سياسى و اجتماعى است كه نويسنده در آن علاوه بر توصيف وضعيّت روزگار خود، به ذكر مقام ديوانى و ارتباطش با بزرگان و فرمانروايان آن دوران مى­پردازد. از دیگر آثار اوست: شرح ديوان حضرت على (ع) با فواتح سبعه آن و حواشى بر كافيه، هدايةالحكمه، طوالع و شمسيه.

• [مهمترين شرح فارسی ديوان منسوب به حضرت علی^(ع)]
• قاضی كمال‌الدّين میر حسين‌بن معين‌الدّين ميبدی يزدی (درگذشتۀ 909 هـ.ق)

این شرح مشهورترين اثر ميبدى است كه آن را در سال 890 ﻫ . ق تأليف كرده است. شارح پس از مقدمه­ای مفصل، در شرح ديوان، در ابتدا معانى لغات و نكات صرفى و نحوى ابيات را بيان مى­كند، سپس به ترجمه فارسى اشعار مى­پردازد و سرانجام مضمون و محتواى بيت يا ابيات مورد نظر را در يك رباعى به نظم مى­كشد. در مواردى كه در اشعار، تلميحى به داستانى يا واقعه‌اى تاريخى باشد، حكايت آن را ياد مى­كند.

[شرح حال شعرای اصفهان]

این اثر در شرح حال حدود 650 شاعر، از گذشته تا معاصر مؤلّف نگاشته شده است. بخش پايانى این کتاب، شرح حال 385 شاعر سده دهم هجرى را در بر دارد كه از 12 اصل به شمارگان برجهاى آسمانى تشكيل يافته و هر كدام از اين برجها ـ به گفته مؤلّف ـ به شهرها و نواحى جغرافى مختلف ايران اختصاص دارد كه از ديار كاشان شروع و به خراسان ختم مى­شود. اثر فوق دربردارندة شرح حال شعراى اصفهان است.

• [بخش قم و ساوه]

میرتقی‌الدین محمد ابن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دوره صفوی (زنده در 1016 ق.) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به 40 سال (از 976 تا 1016 ق.) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح حال بیش از 867 شاعر، از گذشته تا معاصران مؤلف است. خاتمه خلاصة الأشعار، شرح حال 414 سراینده سده دهم هجری را در بردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر شامل شرح حال شعرای قم و ساوه است.

• [اثری جامع به زبان فارسی در خوابگزاری و تعبیر رؤیا]

حبیش بن ابراهیم تفلیسی از نویسندگان پرکار سده ششم هجری است که از وی آثار متعددی در زمینه‌های گوناگون به جا مانده است. کامل التعبیر که در زمینۀ خوابگزاری نوشته شده است، در شمار آوازه‌مندترین آثار حبیش است. وی در این خوابنامه، پس از مقدمه‌ای مفید و مبسوط پیرامون خوابگزاری، به رمزشناسی خوابدیده‌ها و رؤیاها به ترتیب حروف الفبا از اقوال خوابگزارانی چون ابن سیرین، ابراهیم کرمانی و... پرداخته است. زبان حبیش در این اثر به‌سان دیگر آثارش، ساده و دربرگیرندۀ پاره‌ای از واژه‌های آذربایجانی و متداول در شمال غرب ایران است.

کامل التعبیر تا امروز بارها و بارها به چاپ رسیده است اما این چاپ‌های بسیار همگی پر از لغزش است و با آنچه از خامة تفلیسی ریخته است، تفاوت فاحش دارد. در چاپ حاضر کامل التعبیر بر بنیاد پنج دست‌نویس، تصحیح شده است.

• [مفصل‌ترين و پرتنوع‌ترين قصه‌های عاميانه چند سدۀ اخير]

اسكندرنامه به نوعى هجويه اساطير تاريخى و پهلوانى كهن و آغازى در سير داستان­ نويسى جديد فارسى است. نثر کتاب نيز نمايندة مرحله انتقالى از نثر منشيانة عصر صفوى به نثر داستانى دورة قاجارى است. بنابراين اسكندرنامه هم از جهت داستانى، هم از حيث جامعه­ شناسى و نيز چگونگى تحوّل نثر فارسى داراى اهميت است.

• ]بخش تبریز و آذربایجان و نواحی آن [

میر تقی‌الدین محمد بن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلّص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دورة صفوی (زنده در 1016ق) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به چهل سال (از 976 تا 1016ق) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح احوال حدود 870 شاعر، از متقدّمین تا معاصران مؤلّف است. خاتمۀ خلاصة الأشعار، شرح حال بیش از 410 شاعر قرن دهم هجری را دربردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر شامل شرح حال شاعران تبریز و آذربایجان و نواحی آن است. در مقدّمۀ آن نیز، ضمن معرفی شاعران آن دیار، به بررسی فضای فرهنگی و نقش دارالسلطنه تبریز در گسترش رویکردهای وقوعی به هنر، همچنین سیر تکوین اصطلاح وقوع در شعر پرداخته شده است.

• [ترجمه و شرح منظوم هفتاد سخن از امام علی^(ع)]

مکتبی شیرازی، شاگرد محمد دوانی، کلمات علیّه (سخنان حضرت علی (ع)) را به نظم کشیده است. وی، اين كلمات را از كتاب نثر اللئالى برگزيده و پس از ترجمه هر سخن در چند بيت، با حكايتى منظوم آن را شرح كرده است. بعضى از داستانهاى كلمات عليّه بازنويسى حكايت هايى از متون مشهور فارسى مانند شاهنامه، مرزبان نامه و منطق الطير است. زبان اثر بی ­تكلف و نزديك به محاوره است و مؤلف در آن به ايراد عباراتى موجز و به شكل امثال پرداخته، به گونه‌اى كه تعداد قابل ملاحظه‌اى از آنها در امثال و حكم دهخدا راه يافته است. اثر ديگر وی ليلى و مجنون يكى از معروفترين و زيباترين نظيره­ هاى ليلى و مجنون نظامى است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• [بیژن‌نامه، کک کوه‌زادنامه، داستان ببر بیان، داستان پتیاره، تهمینه‌نامۀ کوتاه، تهمینه‌نامۀ بلند و رزم‌نامه شکاوندکوه]

کتاب حاضر که هفت منظومة حماسی نام دارد در بردارندة هفت منظومة کوتاه و بلند است. این منظومه‌ها عبارتند از: 1. بیژن‌نامه؛ 2. کک کوه‌زادنامه؛ 3. ببر بیان؛ 4. داستان پتیاره؛ 5. تهمینه‌نامة کوتاه؛ 6. تهمینه‌نامة بلند؛ 7. رزم‌نامة شکاوندکوه.

هفت منظومة یادشده همگی جزو منظومه‌های پهلوانی به شمار می‌آیند و برای نخستین بار است که به صورت مستقل انتشار می‌یابند. اگرچه هفت منظومة مذکور، به تقلید از شاهکار استاد توس سروده شده‌اند و اثر تقلید و نظیره‌گویی از شاهنامة فردوسی در آنها آشکارا دیده می‌شود، با این حال اهمیّت این منظومه‌ها برای برخی پژوهشهای اساطیری - حماسی و نیز بررسی سیر تاریخی حماسه‌سرایی در ادبیات فارسی درخور توجّه است، هرچند که از برخی فواید ادبی و لغوی آنها نیز نباید غافل بود.

• [بخش کهن داستان برزو پسر سهراب]

برزونامه سرگذشت برزو پسر سهراب است که پس از مرگ سهراب از شهرو زاده می‌شود و در جوانی بی‌ آن‌که به نژاد خود آگاه باشد به تحریک افراسیاب با سپاهی گران به ایران می‌آید و با نیای خود رستم نبرد می‌کند. سرانجام در یکی از نبردها نژادش شناخته می‌شود و جنگ و ستیز به صلح و دوستی می‌انجامد. برزونامه در اصل دو منظومة جداگانه بوده است که یکی را شاعری به نام شمس‌الدین محمد کوسج در حدود قرن هشتم و دیگری را شاعری با تخلص عطایی در رن دهم سروده‌اند. شخصی این دو منظومه را به یکدیگر پیوند داده و منظومه‌ای بزرگ مشتمل بر حدود 33000 بیت فراهم آورده است. آنچه در این کتاب ارائه گردیده است، متن کامل بخش کهن داستان است که بر پایة پنج دستنویس تصحیح شده است

• [در علم عروض و قافیه]

معيارالأشعار در علم عروض و قافيه شعر پارسى و تازى از آثار ابوجعفر محمدبن حسن ملقب به نصيرالدّين ( 597 ـ 672 ق) است. اين كتاب كه چونان ديگر آثار خواجه، نثرى پيراسته دارد و از ترتيب و تنسيقى متقن برخوردار است، به جهاتى در زبان فارسى داراى اهميت است.

در تصحيح انتقادى كتاب، نسخه كتابخانه احمد ثالث استانبول اساس قرار گرفته است. تاريخ كتابت اين نسخه سال 702 ق است و با نسخه‌اى كه بر خواجه خوانده شده مقابله گرديده است.

ميزان‌الأفكار، شرح معيارالأشعار، تصنيف مولا محمد سعدالله مفتى‌مرادآبادى است كه از دانشمندان و اديبان سده سيزدهم هجرى قمرى در هندوستان است. اين كتاب شرحى جامع بر معيارالأشعار است كه در عين ضبط متن معيارالأشعار، به توضيح مشكلات و مبهمات اين كتاب مى‌پردازد. اين اثر نخستين بار به سال 1263 ق در هند به چاپ رسيد و اينك با تصحيح مجدّد همراه با متن معيارالأشعار منتشر مى‌شود.

• [دیوان اشعار، فتح و ظفر/ زبدة الآثار، مقالات شیبانی، بیانات، فواکه السحر]

ابونصر فتح الله خان شیبانی (1241- 1308ه.ق) از شاعران دورة دوم بازگشت ادبی و از پیشگامان جنبش مشروطه به حساب می آید. در این کتاب، آثار موجود شیبانی (دیوان اشعار، مقالات سه‌گانه، منظومة فتح و ظفر، زبده الآثار، فواکه السحر، بیانات شیبانی) تصحیح شده و در مقدمه، با مراجعه به آثار شیبانی و تذکره‌های معاصر شاعر، شرح دقیقی از احوال و افکار شاعر بیان گردیده است.

[شرح حال شعرای كاشان]

اين اثر كه بنابر شواهد و قراين موجود به انگيزه آموزش فلسفه تأليف شده، شامل يكدوره طبيعيات و الهيات و مباحثى در سير و سلوك و صفات عارفان و سالكان است. از جمله امتيازات اين اثر، اين است كه به طرح اصل مباحث اكتفا کرده و از ارائه اشكالها، اعتراضها، شبهات و تشكيك­ها احتراز شده است.

• [بخش خراسان]

میرتقی‌الدین محمد بن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دوره صفوی (زنده در 1016 ق.) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به 40 سال (از 976 تا 1016 ق.) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح حال بیش از 867 شاعر، از گذشته تا معاصران مؤلف است. خاتمه خلاصة الأشعار، شرح حال 414 سراینده سده دهم هجری را در بردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر شامل شرح حال شعرای خراسان است.

• [مجموعه غزلیات، قصاید و... همچون سروده‌های بسحق اطعمه]
• صوفی محمد هروی(سدۀ 9)

شاعر ناشناختة اثر در عهد سلطان بايقرا (842 ـ 911) در هرات مي‌زيست. اثر وی داراى چند گونه شعر شامل غزليات، قصايد، ترجيعبند، مقطّعات، رباعيات و... است كه پيرامون غذاها و ابزار آشپزخانه سروده شده و در آن به نظيره­ گويى با سروده ­هاى بسحاق اطعمه شيرازى پرداخته است. علاوه بر شعر، بخشهايى نيز به نثر درباره موضوع ياد شده آمده است.

• [سروده‌ای دربارۀ حماسۀ عاشورای حسينی به سبک شاهنامۀ فردوسی]

این اثر، مثنوى حماسى مذهبى، مهمترين اثر الهامى است كه بر وزن شاهنامه (بحر متقارب) و در چهار بخش به رشته نظم كشيده شده است. مضامين و موضوع هاى اين سروده، مقتبس از روايات صحيح كتب و مقاتل معتبر است و به شرح وقايع حادثه كربلا از آغاز تا انجام به انضمام شرح حال مختار ثقفى می­پردازد. از ديگر آثار الهامى اوست: فتحنامه حسام الملك، قصائد الهامية فى مدائح الحساميه، حديث كِساء، حسينيه و نصايح امير نظام.

منظومة سام‌نامه حماسه ­ای عاشقانه است که بر محور عشق سام، جهان‌پهلوان ایرانی، به پریدخت، دختر فغفور چین، شکل گرفته است. این اثر به خاطر آمیختگی با همای و همایون تاکنون به اشتباه به خواجوی کرمانی نسبت داده شده بود؛ اما مصحّح در مقدّمه ثابت کرده است که سام‌نامه از او نیست و احتمالاً توسّط چند نفر در فاصله زمانی قرن هشتم تا یازدهم سروده شده و سراینده یا سرایندگان این اثر خواسته ­اند با آوردن شرح دلاوری­ها، پهلوانی­ها و دلدادگی­ های سام به زعم خود خلأ موجود در شاهنامه پیرامون این شخصیت را پر کنند. هرچند این اثر به لحاظ ویژگی­های سبکي، زباني و ادبی متن یکدست و همگونی ندارد، اما بخش­هايي از آن گنجينة­ باارزشی از اطّلاعات اساطیری، واژه­هاي کهن و صنایع ادبي می­باشد

• سرودۀ خواجه غیاث­ الدین شیخ محمد کججانی (تبریزی) مشهور به «خواجه شیخ» (سدۀ 8)

خواجه غیاث‌الدین شیخ محمّد کُجُجانی، مشهور به خواجه شیخ، شیخ‌الاسلام تبریز به روزگار سلطان اویس و پسرش سلطان حسین جلایر (حک. 757-784 ق) بود. او که انتساب به خاندانی پرآوازه و محترم داشت، در روزگار آل‌چوپان و آل‌جلایر از نفوذ سیاسی - اجتماعی فراوانی برخوردار بود؛ با‌ این وجود دانسته‌های ما از زندگانی او اندک و محدود به بعضی اشارات تاریخی است.

به روزگار دولتشاه سمرقندی دیوان خواجه­ شیخ، متخلّص به «کُجُجی» و «کُجُج»، در عراق و آذربایجان شهرت عظیم داشت؛ اگرچه کمتر از یک سده پس از این، بنا بر قول تقی‌الدین کاشانی، متروک مانده بود. اکنون تنها نسخۀ دستیاب از این دیوان، مورخ 788 ق (روزگار حیات شاعر) و محفوظ در کتابخانۀ راشد افندی است، که سروده‌های متنوّع فارسی و نیز چهارده دوبیتی فهلوی (به زبان آذری) را در بر می‌گیرد. مصحّحان با فراهم آوردن نسخۀ یادشده، در تصحیح این دیوان و نیز واکاوی احوال شیخ کُجُجانی کوشیده‌اند.

• [مجموعه غزليات، قطعات و رباعيات و بيت‌های پراكنده شاعر]

در نظر تذكره­نگاران، مخلص كاشانى که پیرو سبک هندی (اصفهانی) است داراى طبعى موزون و كلامى به دور هر گونه ابهام است؛ به صنايع لفظى، به ويژه صنعت ايهام، توجه دارد؛ هنرش بازى با الفاظ و خالق مضامين تازه است که آنها را از ديگران به عاريت نپذيرفته است. این ديوان مشتمل بر مجموعه غزليات، قطعات و رباعيات اوست.

• سرودۀ سید احمد حسینی اصفهانی متخلص به «هاتف» (در گذشتۀ سال 1198ق)

سیّد احمد حسینی اصفهانی، متخلّص به «هاتف» یکی از برجسته‌ترین شاعران دورة بازگشت در قرن دوازدهم هجری است. دیوان اشعار او مشتمل بر قصاید، غزلیات، ترجیع‌بند، قطعات، ماده‌تاریخ‌ها و رباعیات است. در میان اشعار هاتف بعضی از غزلیات و به‌ویژه ترجیع‌بند معروف او از زیبایی خاصی برخوردار است. ترجیع‌بند هاتف از بهترین و مشهورترین نمونه‌های ترجیع‌بند در تاریخ ادبیات فارسی است که موضوع «وحدت میان ادیان» با رویکردی عرفانی به بهترین و زیباترین شکل در آن مطرح شده است.

• [كهن‌ترين و زيباترين آثار ادبی فارسی در آداب كشورداری]
• محمدبن علی ظهيری سمرقندی(سدۀ 6)

سندبادنامه ـ كه به قول مشهور فراهم آورده حكماى عجم است ـ يكى از كهن‌ترين، مشهورترين و زيباترين آثار ادبى زبان فارسى در آداب كشوردارى و رفتار ملوك با رعاياست. ظهيرى سمرقندى صورت ساده سندبادنامه را با استفاده از آيات قرآن، احاديث، صنايع مختلف ادبى و اشعار و امثال فارسى و عربى به نثر فنى آراسته است.

• [آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]
• سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

• [گزيدۀ مثنوی معنوی با انتخاب فيض كاشانی]
• ملامحسن فيض كاشانی(1007- 1091 هـ.ق)

اثر محمّد بن مرتضى بن شاه محمود، مشهور به علاّمه ملاّمحسن فيض كاشانى (سده 11)، تصحیح جویا جهانبخش

این اثر برگزيدة مثنوى معنوى مولانا جلال‌الدّين محمّد بلخى، عارف سده هفتم، است. فیض كتاب را براى بهره ­مندى رهروان طريقت مرتب كرده و كوشيده در هر بخش از آن، ابيات متناسب با يك معنا را از جاى جاى مثنوى گرد آورد و با عنوانى متكّى بر مصطلحات عرفانى و معانى حديثى و قرآنى سامان دهد.

• [ترجمه دقيق و روان اناجيل اربعه به همراه تعليقات توضيحی و انتقادی مترجم]

این اثر به همراه تعليقاتى توضيحى و انتقادى ترجمه‌اى است دقيق با نثرى شيوا، روان و قابل فهم از اناجيل اربعه.

مؤلف علاوه بر نسخه­ هاى متعدد عربى، با كمك پادريان (كشيشهاى) موجود در اصفهان از متن لاتينى و حتى عبرى نيز در این اثر بهره برده است. اغلب آثار این مترجم، ترجمه‌اى است از كتابهاى مشهور مانند: مجمع‌البيان، مكارم‌الاخلاق، الكشكول، عيون‌الحساب و البلدالأمين.

فهمى استرآبادى يكى از شاعران خوش ذوق و نيكوشعر قرن دهم هجرى است كه متأسفانه تذكره‌نويسان اطلاع دقيقى از زندگى او ثبت نكرده‌اند، اما از قرائن موجود در اشعارش سال‌هاى تقريبى زندگيش مشخص مى‌شود.

فهمى با اين كه در بيشتر قالب‌ها شعر سروده است، هنر عمده وى در سرودن تركيب‌بندهاى عرفانى و عاشقانه زيبايى است كه بعدها تأثير و اوج آنها را در غزليات زيبا و روانى كه به سبك وقوع سروده شده است، و نيز تركيب‌بندهاى هاتف اصفهانى و وحشى بافقى مى‌بينيم.

• [آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]
• سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

منجیک که عوفی او را «از ساحران شاعران» شمرده، در قرن چهارم می زیسته و صاحب عرفات العاشقین درباره او نوشته: «جگر فصحا از صلابت کلام او خون گشته و اشک بلغا از غیرت بیانش گلگون شده.» شاعری چیره دست و شیرین سخن و از شعرای ممتاز عصر خود بوده است. شواربی در این کتاب، 410 بیت اشعار منجیک و نیز 20 بیت منسوب به او را گرده آورده است.

• [اثری آيينی ـ اخلاقی در سرگذشت بلوهر و بيوذسف (= بودا)]

این اثر تلخيص و تهذيبى است از كتاب مفصّل بلوهر و بيوذسف از مصنّفى ناشناس. مؤلف ضمنِ تلخیص اثر، دیباچه­ ای بر آن افزوده و فصول و ابواب آن را معین کرد. پايه اين كتاب و روايتى كه از آن در دست است، گوياى هندى بودن آن است و به سبب اشتمال بر حكايات فلسفى و موعظه‌آميز حائز اهمیت است. اثر ديگر نظام تبريزى كتاب رياض الملوك فى رياضات السلوك ترجمة كتاب سُلوان المطاع فى عدوان الاتباع تأليف أبو عبيد اللّه محمّد بن أبى محمد، نامدار به ابن ظفر صقلى (497 ـ 565 ﻫ . ق) است.

• [مجموعه غزلیات و رباعيات فارسی]

غالب دهلوى را مى­توان سرآمد خيل شاعرانى دانست كه در عين توجه به بازگشت ادبى ايران، گسستن از سبك هندى را نپسنديدند. بازگشت ادبى در او تنها اين تأثير را نهاد كه تعقيدهاى لفظى و معنوى سبك هندى را در شعر خود تعديل كرد. بارزترين جلوه انديشه غالب در عالم سخنورى، اعتقاد تام وى به دين مبين اسلام و اهل بيت عصمت و طهارت (ع) است.

• [تاریخ منظوم]
• [نیمۀ نخست (مجلد یکم و دوم)]

همایون‌نامه اثری است منظوم از حکیم زجّاجی که به پیروی از شاهنامة فردوسی در سدة هفتم هجری سروده شده است. زجّاجی در این اثر به شرح حوادث و رویدادهای تاریخی از صدر اسلام تا روزگار خود پرداخته و در اشعار خود خواجه شمس‌الدین محمد جوینی و صدرالدین احمد خالدی زنجانی را مدح گفته است.

گفتنی است نیمة دوم همایون‌نامه پیشتر از سوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی منتشر شده است و اینک با به دست آمدن نسخه‌ای خطی از این اثر، بخش نخست (مجلد یکم و دوم) آن نیز به پیشگاه علاقه‌مندان تقدیم می‌شود.

رساله حاضر، ترجمه منظوم وصیت امام علی(ع) به امام حسین(ع) است که در سال های ابتدایی سده ششم قمری، به دست شاعر توانمند غزنین در دربار غزنویان دوم، سید حسن غزنوی ملقب به اشرف، پدید آمد.

فضای دیباچه منظوم رساله، کاملا شیعی است که آن را در زمره آثار گران قدر حکمت امامیه به نظم فارسی پیش از عهد مغول قرار می دهد.

محک خسروی جنگ غزلیات بیش از پنجاه شاعر متأخر است که بر حسب اوزان عروضی و قوافی و ردیف ترتیب یافته است. از جمله شاعرانی که نمونۀ اشعار آنها در این جنگ فراهم آمده است می­توان به آذر بیگدلی، آزاد کشمیری، درویش مجید طالقانی، عاشق اصفهانی، فتحعلی شاه قاجار، واله داغستانی، واله اصفهانی، واقف لاهوری و... اشاره کرد.

گردآورندۀ این جنگ میرزا خسرو بیگ گرجی (د:1277هـ. ق/ 1860م) است که آن را به درخواست امیر سند میرکرم علی خان و برادرش میرمراد علی خان در سال 1232هـ . ق/ 1817م. گردآورده است. وی دارای آثار دیگری همچون مجربات­العلاج، سفینه الشعرا و دیوان اشعار فارسی است.