• نسخۀ خطی شمارۀ 13 کتابخانۀ آصفیه حیدرآباد (هند)
• ضیاء‌الدّین‌المکّی والد فخر‌الدّین الرازی
• مقدمه و نمایه­ ها: أیمن شحادة

نهایة المرام فی درایة الکلام، تألیف ضیاء­الدین ابوالقاسم عمر بن حسین بن حسن مکی رازی، معروف به خطیب ری، پدر فخرالدین رازی است. از مؤلف آگاهی چندانی در دست نیست و شهرت او بیشتر از آن روست که وی پدر فخر رازی است و خود او کمتر مورد توجه منابع قرار گرفته است. کتاب نهایة المرام فی درایة الکلام که چاپ نسخه برگردان (فاکسیمیله) آن از سوی مرکز پژوهشی میراث مکتوب و با همکاری مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین منتشر شده است، مجلد دوم نسخه ظاهراً منحصر به فردی است که تاکنون از مجلد نخست آن اثری پیدا نشده است. همچنان که پیش از این از همین مجلد دوم نیز آگاهی و شناختی در دست نبود. این کتاب تألیفی است در دانش کلام بر مذهب اشعری و با چارچوبی کلاسیک و آشنا در میان کتابهای کلامی اشعریان، و مجلد دوم آن به ­ویژه به دلیل اشتمال بر بحثهای متکلمان اشعری پیرامون «خلق اعمال» و «استطاعت» و جزییات مباحث مرتبط که از مهم­ترین موارد اختلاف میان معتزله و شیعه از یک سو با اشعریان و معتقدان به نظریه «کسب» از سوی دیگر بوده است، اهمیت دارد. بنای کتاب آن طور که از همین مجلد بر می­آید بر تفصیل در جزییات مسائل و ارائه فروع مختلف و حتی طرح مباحثی جنبی در فصول و ابواب کتاب است.

بی تردید شناخت ما نسبت به کلام اشعری به ویژه در دوران پیش از از فخر رازی  با پیدا شدن این کتاب بسیار بیشتر خواهد شد و گامی خواهد بود برای درک درست منظومه فکری ابوالحسن اشعری و پیروانش و به طور خاص در خراسان و دیگر مراکز علمی ایران در سده های آغازین شکل­گیری مکتب اشعری.

• نسخه ­برگردان دستنویس شمارۀ 2371 کتابخانه ایاصوفیا (استانبول)

دستنویس‌های کهن متعددی که از الملل و النحل شهرستانی بر جای مانده ، گواه تداول و شهرت این اثر در زمانی نزدیک به روزگار مؤلف است. ترجمه‌های فارسی کتاب، از سوی دیگر، می‌تواند نشانۀ توجه به این متن در محیط فارسی‌زبان باشد. دستنویس منحصربه‌فردی که اینک به صورت نسخه‌برگردان پیش روی خواننده است، به شمارۀ 2371 در کتابخانۀ ایاصوفیا (استانبول) نگهداری می‌شود. این ترجمه بر اساس متن تجدیدنظرکردۀ شهرستانی فراهم آمده است؛ ولی در آغاز و انجام آن هیچ یادداشتی که نشانی از مترجم، کاتب و تاریخ کتابت آن به دست دهد نمی‌توان یافت. با این حال، به قرینۀ متن فارسی اثر و خط نسخه می‌باید آن را از قرن ششم دانست، یعنی در روزگاری نزدیک به زندگانی شهرستانی و یا حتی معاصر با حیات او.

• [یادداشتهای قرآنی و تفسیر آیۀ نور از ملاصدرا (در گذشتۀ 1050 هـ .)،
• منتخب بحر الحقایق نجم الدین دایه و التأویلات عبد الرزاق کاشی]
• نسخه­ برگردان دستنوشت شمارۀ 55 کتابخانۀ شاهچراغ ^(ع) (شیراز)

نسخه‌های متعددی به خط ملاصدرا شیرازی اعم از تألیفات خود او و یا کتابها و منتخباتی از نوشته‌های دیگر دانشمندان به جای مانده که یکی از مهم‌ترین آنها نسخۀ شمارۀ 55 کتابخانۀ شاهچراغ در شیراز است که هم‌اینک به صورت نسخه‌برگردان در اختیار خوانندگان قرار می‌گیرد. مطالب این نسخه در دو بخش تنظیم شده: 1. اشاره‌ها و نکته‌های قرآنی همراه با تفسیر آیۀ نور. 2. منتخب دو تفسیر بحر الحقایق والمعانی فی تفسیر السبع المثانی از نجم‌الدین دایه (درگذشته 654 ق.) و التأویلات از عبدالرزاق کاشی (درگذشته 736 ق.).

این نسخه پیش از سال 1030ق. و بعد از دو کتاب المبدأ والمعاد و تفسیر آیة الکرسی ـ که ملاصدرا از آنها یاد کرده ـ کتابت شده است.

• نسخه برگردان دستنویس به نشانی cod.arab.1286، کتابخانۀ دولتی بایرن (مونیخ) (کتابت 641 هـ.)

کتاب المحجة البيضاء فی أصول‌الدين تأليف حسام‌الدين عبد‌الله بن زيد العنسی (د. 667 ق)، يکی از مهمترين دانشمندان و متکلمان و فقيهان زيدی يمن است. اين کتاب در دانش کلام معتزلی / زيدی است و نسخه حاضر شامل چهار قسمت اول کتاب است و بحثهای مهم و ارزشمندی درباره توحيد، عدل، نبوت و مسائل وابسته به این موضوعات را دربرمی‌گیرد. مطالعه اين کتاب می‌تواند پرتویی بر چگونگی دريافت و تفسير کلام معتزلی از سوی زيديان يمن بيفکند و ما را از بحثها و مناقشاتی آگاه سازد که زيديان در تعامل با مکتب اعتزال ـ که کم و بيش از اوائل سده ششم قمری با آن آشنایی مستقيمی پیدا کردند ـ آشنا کند.

• [کهن ترین نسخۀ شناخته شدۀ کامل، کتابت 801 هجری]
• نسخه ­برگردان دستنویس شمارۀ 5194 کتابخانۀ نور عثمانیه (استانبول)

این دستنویس کهن ترین نسخه شناخته شده و کامل از دیوان حافظ است و به شماره 5149 در کتابخانه نورعثمانیه (استانبول) نگهداری می شود و شامل 435 غزل، 1 ترجیع بند (بندی از آن)، 26 قطعه، 4 مثنوی و 11 رباعی است.

بنا به گزارش ترقیمه کتابت اشعار حافظ را محمد بن عبدالله بن محمد ابوبکر بن کریمشاه ملقب به غیاث ابرقوهی در روز چهارشنبه بیستم جمادی الاول سال 801 ق به اتمام رسانده است. خط ابرقوهی از مشقهای نخستین نستعلیق نویسی پس از سده 8 ق است و جریانی را می آزماید که در آن تعلیق به نستعلیق جای می پردازد و در مسیر همین تجربه است که هنوز نستعلیق غیاث ابرقوهی از کرشمه ها و غمزه های تعلیق نیز برخوردار است.

 مهم ترین امتیاز این دستنویس، وجود دیباجه محمد گلندام (جامع دیوان حافظ) در آن است و تاکنون قدیم ترین نسخه از این دیباجه است که شناخته شده. غزلیات در نسخه نورعثمانیه به ترتیب الفبای قوافی تنظیم یافته و از این نکته معلوم می شود که از همان ازمنه قریب به دوره حافظ غزلیات او بر اساس قوافی سامان یافته بوده است. مقایسه و مقابله نسخه نورعثمانیه با دیگر نسخه های کهن حافظ، تفاوتهایی را در ضبط و قرائت برخی از کلمات نشان می دهد و تشابهاتی را نیز مشخص می نماید.

دستنویس شماره 5149 نورعثمانیه مجموعه ای است شامل اشعار شش شاعر که اشعار حافظ نخستین جزو از مجموعه است و برگهای 1 تا 41 آن را به خود اختصاص داده است. پس از دیوان حافظ این آثار در این مجموعه به چشم می خورد:

ــ دیوان افصح الشعراء جمال الملة والدین سلمان (برگ 43 ـ 106)

ــ روشنایی نامه از گفتار املح الکلام ملک الحکماء والمحققین ناصرخسرو (برگ 106 ـ 111)

ــ دیوان شیخ المحققین عماد الملة والدین (برگ 112 ـ 178) به همراه کتاب محبت نامه (برگ 179 ـ 189)، کتاب صفانامه (برگ 189 ـ 202)، و کتاب صحبت نامه (برگ 204 ـ 215) از همو.

ــ دیوان مرتضی المعظم جلال الملة والدین (برگ 216 ـ 249)

ــ دیوان مرتضی الاعظم کمال الملة والدین (برگ 250 ـ 267)

این اثر به کوشش و با مقدمه جناب آقای بهروز ایمانی معرفی و شناسایی شده است و در پایان آن نیز تصاویری از منابع کهن اشعار حافظ گرد آمده است.

• [گنجینه خطوط و یادگارنامه مشاهیر علمی ایران از سال 845 تا 1022هـ.]
• نسخه­ برگردان دستنوشت شمارۀ 2143، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران

نسخۀ خطى المشیخه (کنز السالکین) مجموعه اجازات و يادداشتهاى دانشمندان و رجال قرن نهم و دهم و نيمۀ اوّل قرن يازدهم است که براى پنج نسل پياپى از خاندان حمّوئيان يزد نوشته شده و حدوداً نمونۀ خط 100 نفر از دانشمندان و مشاهير ايران قرنهاى نهم و دهم و يازدهم را دربر دارد و از نفيس‌ترين نسخ خطى ايران به شمار است. گرد آمدن اين مجموعه از 845 تا 1022 هجرى و روى هم 129 سال به درازا کشيده است و به‌حق مى‌توان آنرا گواه 129 سال علم و فرهنگ ايران زمين دانست.

نسخۀ منحصر به فرد اين اثر به شمارۀ 2143 در کتابخانۀ مرکزى دانشگاه تهران نگهدارى مى‌شود و قديم‌ترين اجازتى که درين دفتر ديده مى‌شود تاريخ 27 ذى‌الحجه 845 را داراست و آن اجازۀ مولانا نظام‌الدين اسحاق حمّوئى است (نياى سالک‌الدين اول) به فرزندش نجم‌الدين محمد (پدر سالک‌الدين محمد اول). و نوترين اجازه، همان اجازۀ صدرالدين محمّد دشتکى (ثانى) است به مالک‌الدين مؤيّد حمّوئى (فرزند سالک‌الدين محمد اول) که به تاريخ رجب 966 در يزد صادر گشته. و نوترين يادداشت اين دفتر يادگارى سيد محمدقاسم حسينى است براى سالک‌الدين محمد (دوم) به تاريخ 1022.

• [مائة کلمه ـ نثراللآلی]
• نسخۀ خطی شمارۀ 2942 کتابخانۀ ملی ملک، (کتابت 1294 هـ . ق) به خط: احمد وقار شیرازی منسوب به جاحظ؛ از گردآورندۀ ناشناس

کلمات قصار امام علی «ع» (نسخه‌برگردان دو مجموعه( با مقدمه علی صفری آق‌قلعه ، تهران ، مرکز پژوهشی میراث مکتوب و مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک ،1389 خ. کتاب مورد گفتگو شامل چاپ نسخه‌برگردان دو نسخه از سخنان کوتاه (کلمات قصار) امام علی «ع» است که در کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود و به مناسبت برگزاری «همایش امام علی و میراث» منتشر شده است. یکی از دو نسخه درواقع مجموعه‌ای از دو متن جداگانه از کلمات قصار امام علی «ع» است : 1. مائة کلمه که گردآوری آن به جاحظ منسوب شده است 2. نثراللآلی که گردآوری آن را از طبرسی دانسته‌اند. این نسخه در سال 1294 ق به خط نسخ احمد وقار شیرازی خوشنویس نامی سدة سیزدهم هجری (1232 – 1298 ق) کتابت شده است و هم‌اکنون به شماره 2942 در کتابخانة ملی ملک نگهداری می‌شود.

• [نخستین تعلیقه بر الإشارات و التنبیهات]
• نسخۀ کتابخانۀ مدرسۀ علمیۀ امام عصر^(عج) (شیراز)، (کتابت 605 هـ . ق)
• شرف‌الدّین محمدبن مسعودبن محمد مسعودی (زنده در582 هـ . ق)
• و کتاب عیون­ المسائل فارابی و رسالۀ الاسماء المفردۀ کندی

کتاب الإشارات و التنبیهات تالیف شیخ ابوعلی سینا (د: 427) از آغاز مورد توجه دانشمندان بوده و بر آن حاشیه و شرحهای متعددی نوشته شده است. قدیم ترین تعلیقه الإشارات که به دست ما رسیده، کتاب المباحث و الشکوک تالیف شرف الدین محمدبن مسعود بن محمد مسعودی (زنده د ر582) است. این کتاب مجموعه اعتراضاتی است که مسعودی بر الاشارات وارد نموده است.

نسخه ­برگردان حاضر از روی نسخۀ موجود از کتابخانۀ مدرسه علمیه امام عصر(عج) شیراز فراهم آمده است. این نسخه از دستنوشتهای ارزشمندی است که در تملک ملاصدرا (د: 1050) بوده است.

این نسخه برگردان افزون بر رساله المباحث و الشکوک دو رسالۀ عیون المسائل فارابی و الأسماء المفردۀ کِندی را نیز در بر می­گیرد.

• نسخه ­برگردان دستنویس شماره 3034 ، کتابخانه ایاصوفیا (کتابت 785 هـ .)

این اثر ترجمه ای است کهن به عربی از کتاب جامع التواریخ که به صورت نسخه‌برگردان از روی دستنوشت شمارۀ 3034 کتابخانۀ ایاصوفیا به چاپ رسیده است. از بررسی این نسخه اثر دانسته می‌شود که مترجم شخصی غیر از کاتب بوده و او آن را از روی نسخه‌ای کهن‌تر کتابت کرده و نسخۀ اصل فارسی را پیش رو نداشته است. این دستنوشت از آغاز کتاب شروع می‌شود و تا بر تخت نشستن کیوک‌خان در سال 643 هـ ادامه می‌یابد، و این مقدار برابر است با صفحات 1 تا 713 از کتاب جامع التواریخ (تاریخ مبارک غازانی)، به تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی. این دستنوشت افزون بر ارزشهای متنی در حوزۀ مطالعات خوشنویسی ایرانی نیز حایز اهمیت است.

• ]مع الوفاء بترجمة ما فی القرآن[
• نسخۀ خطی شماره 9455 کتابخانه مجلس شورای اسلامی(کتابت 684 هـ)

کتاب الملخص فی اللغة تألیف ابوالفتح حمد بن احمد بن حسین بادی معروف به کافی است. از شرح حال و زندگی مؤلف در منابع سخنی به میان نیامده و خود نیز در این اثر به زندگی و احوال خویش اشاره نکرده است. الملخص فی اللغة فرهنگ عربی به فارسی بسیار ارزشمند و ظاهراً نسخۀ منحصر به فردی است که نسخۀ آن در سال 684 هـ کتابت شده، ولی متن آن با توجه به لغات کهنه و نحو قدیمی آن کهنه‌تر می‌نماید. مؤلف این اثر را برای استفادۀ نوآموزان تدوین کرده، و در عین حال کوشیده است در گزینش لغات و واژگان عربی، لغات و واژگان به کار رفته در قرآن و حدیث را مورد توجه قرار دهد. این نسخه که دست نوشتی نفیس و به خط نسخ بسیار خواناست، به شمار‌ۀ 9455 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود.

• نسخه­ برگردان به قطع اصل نسخۀ خطی شمارۀ 508 کتابخانۀ مرکز احیاء میراث اسلامی (قم)،(کتابت 483هـ)

نسخه ارزنده‌ای از سده پنجم و  از جمله نسخه‌های شناخته شده و مهم آن تا امروز که آن را فقیه سهل‌بن امیر رقاقی با خط حسن‌بن یعقوب‌بن احمد به تاریخ جمادی الاخری سال 483 هجری مقابله کرده است. این نسخه در کتابخانه شخصی سیدعلی آتشی در یزد بوده و هم اکنون به مرکز احیای میراث اسلامی در قم منتقل شده است.

کوشندگان در پیشگفتار به ویژگیهای رسم الخطی نسخه، دو دستگی های نسخه های نهج البلاغه و ترتیب نسخه ها  در جدولی اشاره کرده اند و نمایه مفیدی شامل: آیات، احادیث نبوی، اشعار، کسان، قبایل، طوایف، جایها و شهرها، رویدادهای تاریخی، حیوانات، گیاهان، ستارگان و افلاک، سنگها و معدنیات برای استفاده خوانندگان در آخر کتاب قرار داده اند.

• نسخه­ برگردان به قطع اصل نسخۀ دستنوشت مؤلف به تاریخ 827 هـ . ق ، نسخۀ خطی شمارۀ 5389 کتابخانۀ آستان قدس رضوی (مشهد)

غیاث‌الدین جمشید کاشانی، بی‌گمان در شمار برجسته‌ترین ریاضی‌دانان و اخترشناسان ایرانی، بلکه برجسته‌ترین ریاضی‌دان عصر خود بوده و آثار ارزشمندش مورد توجه پژوهش‌گران ریاضیات و نجوم جهان بوده و هست. کتاب الرسالة المحیطیة را بایستی شاهکار علمی کاشانی دانست که در آن نسبت محیط دایره به قطر آن، یعنی عدد پی را به دست آورده است. پاول لوکای، مترجم این رساله به آلمانی، در مقدمه خود ضمن شاهکار خواندن اثر کاشانی می نویسد: «کاشانی در این رساله می‌خواست کسانی که منجم نبودند و با حساب شصتگانی آشنایی نداشتند بتوانند از عدد پی استفاده کنند و توانست نتیجه محاسبات خود را به کسرهایی دهدهی که اختراع نوینی بود تبدیل کند». این رساله با مقدمه یونس کرامتی و به با همکاری موسسه آموزش عالی غیاث‌الدین جمشید کاشانی و کتابخانه آستان قدس رضوی، در مجموعه نسخه‌برگردان‌های میراث به چاپ رسيده است.

[عجائب احکام امیرالمؤمنین، ذکر الخلائف و عنوان المعارف، فضل العلم، ادب الصغیر، ذخائر الحکمة، مختصر جاودان خرد]

این اثر که به صورت نسخه‌برگردان منتشر شده است، یکی از کهن‌ترین نسخه‌های خطی به زبان عربی است. در این اثر شش رساله به خط نسخ نسبتاً خوش گرد آمده است که کاتب در دو رساله تاریخ کتابت (420 هـ) را ذکر کرده و چنین به نظر می‌رسد که هر شش رساله در همین سال یا کمی پیش و یا کمی پس از آن کتابت شده است. این نسخه مدتها در تملک سیدمحسن امین عاملی بوده و ظاهراً پس از درگذشت  فرزند وی یعنی سیدحسن امین، در سال 1423 هـ به تملک کتابخانۀ ملی ایران درآمده است.

• [منتخباتی از عیون اخبار الرضا ^(ع)، امالی شیخ صدوق، صحیفة الرضا ^(ع) و ...]
• نسخه ­برگردان به قطع اصل نسخۀ خطی شمارۀ 218 از مجموعه کتب خطی اهدائی سید محمد صادق طباطبائی به کتابخانۀ مجلس (کتابت 580 هـ .)

این کتاب چاپ نسخه‌برگردانی از یک اثر کهن و ارزشمند شیعی است که از جنبه‌های مختلف حائز اهمیت است که از آن جمله می‌توان به وجود احادیث مهم از راویان و عالمان ناشناخته و تواریخ و اسناد قابل توجه برای شناخت عالمان امامی سده‌های پنجم و ششم قمری خراسان اشاره کرد.این اثر که شامل منتخباتی از برخی متون مهم روایی شیعی است، در سال 580 ق. کتابت شده است.

• [مشهور به شرح اشارات]
• نسخه ­برگردان به قطع اصل دستنوشت مؤلف، نسخۀ خطی شمارۀ 1153 کتابخانۀ ملی ایران

حل مشکلات کتاب الاشارات و التنبیهات مشهور به شرح اشارات، مهمترین و مشهورترین اثر فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی است. این کتاب که در اصل شرح استادانه ای است بر الاشارات و التنبیهات ابن سینا و رد اشکالات فخر رازی، از روزگار تالیف مورد توجه قرار گرفته و شروح و حواشی متعددی بر آن نوشته شده است.

نسخه ­برگردان حاضر از روی دستنوشت مؤلف فراهم آمده است و از آن رو که این دستنوشت محتمل دربردارندۀ تصحیحات و اضافات بعدی مؤلف است و تغییرات و تحوّلات اصیل متن به دست مؤلف را نشان می­دهد، ارزشی ویژه دارد و می­باید در هر تصحیح و ویرایشی از شرح اشارات آن را در نظر داشت.

• [شرح کتاب التّحصیل لمؤلفه حسن‌بن محمد الرصّاص]
• نسخۀ خطی شمارۀ 51 از مجموعۀ جلازر (کتابخانۀ برلین)

کتاب التحصیل فی التوحید والتعدیل اثر حسن بن محمد رصاص، گزیده­ای است جامع از مباحث کلام معتزلی که از دیرباز مورد توجه زیدیان قرار داشته است. یکی از شروحی که بر این کتاب نوشته شده، شرحی است از سلیمان بن عبدالله خراشی با نام کتاب التفصیل لجمل التحصیل که تنها نسخة شناخته شدة مجلدی از آن است که با مقدمة حسن انصاری و یان تیله و با همکاری مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین به صورت نسخه‌برگردان منتشر شده است. این شرح یکی از کتابهای مهم دانش کلام معتزلی بر حسب تعالیم بهشمی در یمن است.