• [اخترگویی]

این اثر، از جمله قديمي­ترين آثار مربوط به تنجيم است كه ظاهراً بر اساس نجوم ايرانى و با عنايت به اسطوره­ ها و حكايات همزمانِ تأليف آن، در زمان ساسانيان، سامان يافته است. ادبيّات تنجيمى چنين حكايت مى­كند كه تنكلوشا، پس از سامان آن در ايران و لابد به فارسى ميانه (پهلَوى) به زبان سُريانى، و سپس در دوره اسلامى به عربى ترجمه شده و منبع اطّلاع بسيارى از ادبيّات تنجيمى بعد از خود بوده است. اکنون نسخه ­ای از سریانی آن شناخته نیست ولی از ترجمه عربی و فارسی آن نسخه­ هایی موجود است.

علی نسوی از ریاضیدانان قرن پنجم هجری است که در ری متولد شده و کتاب المقنع فی الحساب الهندی را به زبان فارسی نوشته و سپس آن را به زبان عربی ترجمه کرده است. متن فارسی کتاب موجود نیست و متن عربی آن دارای نسخه ­ای منحصر به فرد در کتابخانة لیدن است. موضوع این کتاب حساب هندی است که شامل اعمال جمع، تفریق، ضرب، تقسیم، جذر و کعب است که در چهار مقاله بر روی اعداد صحیح، اعداد کسری، اعداد صحیح و کسری و کسرهای شصت­گانی به کار برده شده است. کتاب حاضر به صورت خلاصه نوشته شده و مطالب آن حالت خودآموز دارد. در مورد هر مطلب مثالی ذکر شده است.

• [در هندسۀ عملی]

ابوالوفاى بوزجانى (328 ـ 388 ه ) رياضيدان و منجم نام‌آور ايران اسلامى در بوزجان كه امروزه بخش كوچكى از تربت جام است متولد شد. زمان زندگى وى مصادف با حكومت آل بويه بود.

پس از آموختن رياضيات و نجوم در زادگاه خود به بغداد رهسپار شد و جزو رياضيدانان دربار عضدالدوله و پسرش بهاءالدوله قرار گرفت.

كتاب النجارة كه آن را در هندسه عملى به دستور بهاءالدوله ديلمى نوشته است، از جمله آثار رياضى اين دانشمند است كه در نوع خود شاهكارى علمى است. از همين‌رو در زمانهاى مختلف مورد عنايت و استناد رياضيدانان پس از خود بوده است. شروح ابن يونس موصلى و ملامحمد باقر يزدى بر اين كتاب كه اولى به عربى و دومى به فارسى است هنوز موجود است. گذشته از اين دو شرح، دو ترجمه فارسى كهن از اين كتاب موجود است كه يكى از مترجمى ناشناخته بوده و ديگرى ترجمه‌اى است از رياضيدان قرن نهم هجرى ابواسحاق كوبنانى.

كتاب حاضر بر اساس ترجمه فارسى كهن از مترجم ناشناخته تصحيح و همراه با ترجمه فرانسه آن ارائه مى‌شود.

• [اثری فارسی در کشاورزی و مباحث علمی و کاربردی آن]

مؤلف اين اثر نظام‌الدين عبدالعلى محمد بن حسين بيرجندى، رياضي‌دان مشهور است كه اين اثر را به احتمال قوى در سال 929 ﻫ . نگارش كرده است. از سال تولد وى اطلاع دقيقى در دست نيست ولى سال درگذشت او را 934 ﻫ . ضبط كرده‌اند. از جمله آثار وى مى­توان به بيست باب در معرفت تقويم در سال 883، شرح رساله اسطرلاب خواجه نصير در سال 889 و ... اشاره كرد. اين اثر مختصرى است در معرفت بعضى امور كه اهل فلاحت را به كار آيد و در دوازده باب تنظيم شده دوازده باب در كشاورزى نام گرفته است؛ و آن شامل معرفت زارعت حبوب، احكام جمع كردن غلات، معرفت درخت نشاندن، غرس و پيوند درختان، چيدن ميوه و نگاه داشتن آن و ... است.

• [ترجمۀ فارسی به انضمام متن عربی آن؛ از منابع بسيار مهم و كهن در علم موسيقی]

مؤلف از بزرگترين نظريه­پردازان و موسيقي‌دانانِ شناخته شده در تاريخِ موسيقىِ ايران و اكثر سرزمين‌هاى اسلامى است. وی در اين كتاب و دیگر اثر مهم خود با عنوان الرسالة الشرفيه فى علم النسب و الأوزان الايقاعيه به طرح و شرح نظريه­ هايى بديع در بابِ موسيقى پرداخته است. وی پايه ­گذار مكتبى شناخته مى­شود كه نزد محققانِ معاصر با نام مكتب منتظميه (systematist school) شهرت یافته است.

راشیکات الهند، رسالۀ نسبتاً کوتاهی در پانزده برگ از ابوریحان بیرونی است. این رساله تنها اثر به جای مانده از بیرونی است که مستقلاً دربارۀ حساب نوشته شده است و بیرونی در آن ابتدا نسبت و تناسب را بر اساس ریاضیات یونانی (اصول اقلیدس) آورده و بعد از آن به تناسب هایی با حداکثر هفده مقدار معلوم اشاره کرده و لقب هایی که هندیان به این گونه تناسب ها نسبت می داده اند آورده است.

• [ترجمۀ رساله‌ای در احكام نجوم دارای جدول تقويم نجومی و برخی محاسبات نجومی (تألیف 365 هـ.ق)]

این اثر رساله‌اى است در موضوع احكام نجوم. كاربرد لغات كهن فارسى، گاه پهلوى، ترسيم جدولهاى نجومى و يك تقويم يزدگردى و برخى محاسبات نجومى، كه تقريبآ با محاسبات علمى امروز سازگار است، از ويژگيهاى آن به شمار مي‌رود.

• [در آیین خوشنویسی و لطایف معنوی آن]

مؤلف از خطاطان و نستعليق­نويسان و از شاگردان صدرالدين روزبهان (رابع) خطاط شيرازى است. این اثر داراى نثرى ادبى و مبتنى بر عقايد عرفانى، با استناد به آيات و احاديث و اقوال بزرگان است و در آن به طرح مباحثى چون فضيلت خط، واضع خط، احوال قلم، اسباب كتابت، آداب كتابت، اصول و قواعد خط، نامهاى انواع خطوط، اصول تركيب مركّبات و رسم­الخط پرداخته شده است. از دیگر آثار او کتابت نسخه ­ای از ظفرنامه یزدی است.

• [رساله‌ای فارسی در بهداشت و تندرستی]

امام فخرالدين رازى از دانشمندان پرآوازه‌اى است كه از او آثار و نگاشته‌هاى زيادى در دانش‌هاى گوناگونى چون تفسير، كلام، فلسفه، پزشكى و... بر جاى مانده است كه از آن جمله مى‌توان به تفسير كبير، المباحث المشرقية، جامع‌العلوم، المخلص، براهين البهائيه، شرح اشارات و... اشاره كرد.

حفظ‌البدن يكى از نگارش‌هاى فخرالدين رازى است كه درباره بهداشت و تندرستى به زبان فارسى نوشته شده است. رازى در اين اثر از مزاج‌هاى گوناگون آدمى و خوردنى‌ها و نوشيدنى‌هايى كه براى تندرستى سودمند يا زيان‌آورند سخن گفته و راه‌هاى پاييدن و مراقبت از بدن را بر پايه آگاهى‌هاى طب سنّتى برشمرده است.

• [در كانی‌شناسی با مقدمه‌ای در مباحث اقتصاد كلان]

الجماهر فی الجواهر اثر ارزشمند ابوریحان بیرونی (362 ـ 440 هـق) از آثاری است که دربارة سنگها و فلزات قیمتی به رشتة تحریر درآمده و نویسنده افزون بر آن آگاهی های جغرافیایی، تاریخی، ادبی و لغوی بسیاری را ارائه و به مباحث فلسفی و عامیانه توجه می‌نماید.

این اثر حدود شصت سال پیش برای نخستین بار منتشر شده است و به دلیل کاستیها و افتادگی های فراوان آن، تصحیح مجدد آن ضرورت یافته است.

• [كهن‌ترين اثر پارسی درباره مينا، جواهرات، فلزات و آلياژها]

این اثر قديمى­ترين و نخستين كتاب به زبان فارسى در مباحث مربوط به جواهر و فلزّات و ممزوجات (آلياژ) و تلاويحات (مينا و آنچه رنگ آنها به آتش گردانيده مى­شود) است. اهمّيت عمده اين اثر در آن است كه مؤلّف و پدر و پسرش پيشه جوهرى داشته‌اند؛ از اين رو، بسيارى از تجربيات و اطّلاعات شخصى و مسموعات برگرفته از تجّار جواهر و ابتكارات خود را در اين اثر به يادگار گذاشته است. در این اثر به دو کتاب احجار ارسطو و الجماهر بیرونی توجه خاصی شده است

کتاب نورالعیون، تألیف ابوروح محمد بن منصور بن ابی‌عبدالله بن منصور جرجانی یمانی، معروف به «زرین‌دست» و «معالج»، پزشک دربار ملکشاه سلجوقی (ﺣﮑ : 465-485 ق.) است. این کتاب تا به حال اولین کتاب فارسی در چشم پزشکی شناخته شده که در سال 480 ق. تألیف آن به پایان رسیده و به ملکشاه اهدا گردیده است.

کتاب در ده مقاله ترتیب یافته و اطلاعات آن شالودة دانش پیشینیان در این فن است، به اضافة آنچه مؤلف تجارب و یافته‌های خود را بدان افزوده و کتاب را همچون حنین بن اسحاق به صورت سؤال و جواب طرح‌ریزی نموده و به هدف آموزش این فن، خطاب به فرزندش نگاشته است. از مهمترین مباحث کتاب، مقالة هفتم آن است که در آن به روش‌های جرّاحی چشم پرداخته و بیماری‌های قابل علاج با جراحی و شیوه و ابزار و آلات جراحی هر یک را توضیح می‌دهد.

ابوعلي احمد بن محمد بن يعقوب مسکويه (درگذشتة 421 هـ) از دانشمندان بزرگ سدة چهارم و پنجم هجري است که بيش از چهل کتاب و رساله در دانش‌هاي آن عصر، همچون فلسفه، رياضي، طب، کيميا و... به نگارش درآورده است.

مسکويه بخشي از زندگي علمي خود را به پژوهش دربارة کيميا اختصاص داده است، به طوري که مي‌توان گفت در ميان فيلسوفان مسلمان پس از محمدبن زکريا رازي هيچ دانشمند ديگري نيست که همچون او در اين باره به تحقيق و پژوهش پرداخته باشد.

 وي در اين علم آثار زيادي را به نگارش درآورده است که يکي از مهمترين آنها کتاب الکنز‌الکبير نام دارد که تصحيح و تحقيق آن بر اساس چهار نسخة خطي صورت گرفته است.

لطایف الحساب، چهار قرن پیش یعنی در عهد صفویه به فارسی، همراه با قطعاتی عربی و درباره سرگرمی های ریاضی نوشته شده است. شامل: دیباچه، مقدمه، دو مقاله و یک خاتمه است..

• [نوعی زيج، تقويم و گاهشماری ملتهای باستانی و مبادی تاريخ آنها]

موضوع اصلى اثر گاه شمارى و گاهشناسى ملتهاى باستانى است كه ضمن آن نكات مفيد بسيارى دربارة مسائل نجومى، جشن‌ها و اعياد اقوام گوناگون، مراسم فرقه ­هاى مذهبى، گزارش از مدّعيان نبوت و مطالبى بديع در تاريخ ملوك بابل، كلده، مصر، ايران، روم و يونان مطرح شده است. از ديگر آثار اوست: الجماهر فى الجواهر، قانون مسعودى، الصيدنة فى الطب، تحقيق ماللهند و ...

• [دانشنامۀ فن استيفا و سياق همراه با شناخت اوقات و اعياد و مقياسهای زمانی و مكانی مرتبط با علم استيفا]

مؤلف از ادیبان و شاعران عهد فتحعلی شاه قاجار است که در دوران اقامت در تهران در منصب «استيفا و سررشته‌دارى معاملات ديوانى» خدمت مى­كرد. وی در اين كتاب در كنار مطالب فنّ سياق و استيفا (محاسبات ديوانى)، مباحثى مانند شناخت اوقات و اعياد و مقياس‌هاى زمانى و مكانى و آنچه با علم استيفا و ماليات و خراج دولتى مرتبط می­شده، مطرح كرده است.

• [تغییرات و ترقیّات در وضع و حرکت و مسافرت و حمل اشیاء؛ جايگاه و نقش صنعت راه آهن در توسعه صنعت و استقلال سياسی و فرهنگی كشور]
• محمّد كاشف 

مؤلف، از مشاهير اواخر عصر قاجار است كه با حضور در مجامع اروپايى و برخورد نزديك با تحولات علمى روز، اين رساله را كه حاكى از نوانديشى و دردمندى او نسبت به مسائل توسعه صنعت و تمدن است، براى آگاهى مردم و مسئولان كشورى نگاشت. این اثر به ارائه سرمايه ­هاى علمى و بيان گوشه‌اى از نهضت فكرى انديشمندان اين سرزمين می­پردازد و با نگرشى جامعه­ شناسانه جايگاه و نقش صنعت راه‌آهن در توسعه صنعت و استقلال سياسى و فرهنگى كشور را بررسی می­کند.

رساله منظوم جلدسازی (طیّاریِ جلد) سروده سیّد یوسف حسین، تنها نوشته فارسی در آموزش شیوه جلدسازی به زبان فارسی است که تاکنون شناخته شده است. این اثر نخستین بار به تصحیح استاد ایرج افشار، در نشریه فرهنگ ایران‌زمین بر مبنای تنها نسخه شناخته شده تا آن زمان به چاپ رسید. چندی پیش نسخه دیگری از این اثر شناخته شد که کاستی‌های نسخه پیشین را برطرف می‌کرد و لذا چاپ کنونی بر پایه نسخه تازه‌ یاب و با توجّه به چاپ پیشین اثر پرداخته شد.

• [تاريخ جهانی علوم و دانشمندان ملل جهان و ارائه روش رده‌بندی
• دانشها تا قرن پنجم هجری ]

فيلسوف، مورّخ و پايه ­گذار مكتب ويژه در تاريخ­نگارى اسلامى، اخترشناس و مؤسس رصدخانه طُليطُله (تولدو) است. وى داراى آثار فراوانى بوده كه متأسفانه هيچ يك از آنها جز همين كتاب التعريف بطبقات الامم به دست نيامده است. اين كتاب با روشی نوین در رده‌بندی علوم در زمينة تاريخ جهانى علوم و دانشمندان ملل جهان كم­ نظير است.