میرتقی‌الدین محمد بن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دورۀ صفوی (زنده در 1016 ق.) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به 40 سال (از 976 تا 1016 ق.) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح احوال حدود 870 شاعر، از متقدّمین تا معاصران مؤلّف است. خاتمۀ خلاصة الأشعار، شرح حال بیش از 410 شاعر قرن دهم هجری را دربردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر، اصل پنجم و ششم از خاتمة خلاصة الأشعار است که به شرح حال و نمونۀ شعر 25 تن از شاعران دارالسلطنۀ قزوین و 18 تن از شاعران گیلان و دارالمرز و نواحی آن که با مؤلف هم‌عصر بوده‌اند، پرداخته شده است.

• [بخش شیراز و نواحی آن]

میرتقی‌الدین محمد ابن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دوره صفوی (زنده در 1017 ق.) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به 40 سال (از 976 تا 1016 ق.) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح حال بیش از 867 شاعر، از گذشته تا معاصران مؤلف است. خاتمه خلاصة الأشعار، شرح حال 414 سراینده سده دهم هجری را در بردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر شامل شرح حال شعرای شیراز و نواحی آن است. 

• [بخش قم و ساوه]

میرتقی‌الدین محمد ابن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دوره صفوی (زنده در 1016 ق.) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به 40 سال (از 976 تا 1016 ق.) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح حال بیش از 867 شاعر، از گذشته تا معاصران مؤلف است. خاتمه خلاصة الأشعار، شرح حال 414 سراینده سده دهم هجری را در بردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر شامل شرح حال شعرای قم و ساوه است.

مجالس سخنان و لطایف و اشارات یکی از صوفیان و شاعران دورة ایلخانی به نام جلال‌الدین عتیقی است. ابوالمجد تبریزی، که زمانی مرید وی بوده، از سال 712 تا 718 ق. برخی از سخنان او را یادداشت کرده و در سال 723 ق. در سفینة تبریز درج کرده است. بر اساس تاریخی که در ابتدای هر مجلس آمده تعداد مجالس 22 مجلس است که ابوالمجد بنا به سلیقة خود آنها را در 67 قسمت مجزا گنجانده است. مجالس مملو از ایماژها و صور خیال شگفت‌آور است و به آیات و احادیث و اشعار عربی و فارسی آراسته شده است.

صفاءالحق در جوانى از مشروطه­ خواهان بود. مدتى نيز به جهانگردى پرداخت و سه سال در بمبئى در يك بيمارستان انگليسى كار مى­ كرد و علاوه بر طب سنتى كه قبلا آشنا بود با طب جديد و روش هاى نوين معالجه نيز آشنا شد. پس از بازگشت به ايران به عنوان طبيب مجاز و نيز مأمور سيّار بهدارى در اطراف همدان به روستاييان خدمت مى­ كرد. او علاوه بر طبابت مطالعات وسيعى در ادبيات و عرفان و عقايد داشت با موسيقى و نقاشى و سوزن‌دوزى آشنا بود و در سبك هندى غزل مى­ سرود.

• [بخش خراسان]

میرتقی‌الدین محمد بن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دوره صفوی (زنده در 1016 ق.) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به 40 سال (از 976 تا 1016 ق.) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح حال بیش از 867 شاعر، از گذشته تا معاصران مؤلف است. خاتمه خلاصة الأشعار، شرح حال 414 سراینده سده دهم هجری را در بردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر شامل شرح حال شعرای خراسان است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• [مثنوی عرفانی و اخلاقی به پیروی از بوستان سعدی]

مؤلف از جمله شيفتگان سعدى است كه سه اثر خود: خرابات، خانقاه و گنج فقير را به پيروى از گلستان، بوستان و غزلهاى سعدى نگاشته است. این اثر به شيوه بوستان به نظم كشيده شده است و حاوى مطالب و معارف اخلاقى و عرفانى فراوان است. زبان ساده و بيانی روان دارد، هر چند در مواردى از واژگان كهن فارسى بهره برده است. همچنين از واژه ­هاى متداول در زبان مردم شيراز و فارس با هدف حفظ آنها از خطر ركود و نابودى استفاده كرده است.

• [شامل ديوان‌های شيبيه، شبابيه، صبائيه، جلاليه، نقل عشاق، ضروريات و معمّيات]

محتشم از شاعران بزرگ خطه کاشان، در شعر خود بيشتر به نظم غزليات و قصايد و مادّه تاريخ‌ها و معمّيات پرداخته و ابيات عاشقانه و اشعار مدحيه بسيارى به يادگار گذاشته است. این اثر شامل هفت ديوان به نامهاى: شيبيه، شبابيه، صبائيه، رساله جلاليه، رساله نُقل عشاق، ضروريات و معمّيات است كه براى نخستين بار مطابق نظم و ترتيب خود شاعر به زينت طبع آراسته شده است.

• [كهن‌ترين و زيباترين آثار ادبی فارسی در آداب كشورداری]
• محمدبن علی ظهيری سمرقندی(سدۀ 6)

سندبادنامه ـ كه به قول مشهور فراهم آورده حكماى عجم است ـ يكى از كهن‌ترين، مشهورترين و زيباترين آثار ادبى زبان فارسى در آداب كشوردارى و رفتار ملوك با رعاياست. ظهيرى سمرقندى صورت ساده سندبادنامه را با استفاده از آيات قرآن، احاديث، صنايع مختلف ادبى و اشعار و امثال فارسى و عربى به نثر فنى آراسته است.

• [اثری آيينی ـ اخلاقی در سرگذشت بلوهر و بيوذسف (= بودا)]

این اثر تلخيص و تهذيبى است از كتاب مفصّل بلوهر و بيوذسف از مصنّفى ناشناس. مؤلف ضمنِ تلخیص اثر، دیباچه­ ای بر آن افزوده و فصول و ابواب آن را معین کرد. پايه اين كتاب و روايتى كه از آن در دست است، گوياى هندى بودن آن است و به سبب اشتمال بر حكايات فلسفى و موعظه‌آميز حائز اهمیت است. اثر ديگر نظام تبريزى كتاب رياض الملوك فى رياضات السلوك ترجمة كتاب سُلوان المطاع فى عدوان الاتباع تأليف أبو عبيد اللّه محمّد بن أبى محمد، نامدار به ابن ظفر صقلى (497 ـ 565 ﻫ . ق) است.

• [منظومه‌ای کهن؛ سروده به سال 482 هـ . ق]
• سراینده­ای متخلص به «ربیع» (زادۀ 420 هـ . ق)

على‌نامه منظومه‌اى شيعى و بازمانده از سده پنجم هجرى است كه شاعرى به نام يا تخلّص «ربيع» آن را در سال 482 ه  . سروده است. از سراينده آگاهى زيادى در دست نيست. وى در سال 420 ه  . زاده شده و اين منظومه را احتمالا در خراسان سروده و به على‌بن طاهر عريضى، حاكم سبزوار تقديم كرده است.

منظومه حماسى على‌نامه در دو دفتر فراهم آمده و سراينده ماجراهاى جنگ جمل و صفّين را در اين دو دفتر به نظم كشيده است.

اين اثر هم از نظر تاريخ شعر فارسى و حماسى و هم از نظر تاريخ شعر شيعى و حماسه‌هاى شيعى و تاريخى ارزش و اهميت زيادى دارد و مى‌تواند از جنبه‌هاى گوناگون مورد توجه پژوهشگران قرار گيرد

• سرودۀ سید احمد حسینی اصفهانی متخلص به «هاتف» (در گذشتۀ سال 1198ق)

سیّد احمد حسینی اصفهانی، متخلّص به «هاتف» یکی از برجسته‌ترین شاعران دورة بازگشت در قرن دوازدهم هجری است. دیوان اشعار او مشتمل بر قصاید، غزلیات، ترجیع‌بند، قطعات، ماده‌تاریخ‌ها و رباعیات است. در میان اشعار هاتف بعضی از غزلیات و به‌ویژه ترجیع‌بند معروف او از زیبایی خاصی برخوردار است. ترجیع‌بند هاتف از بهترین و مشهورترین نمونه‌های ترجیع‌بند در تاریخ ادبیات فارسی است که موضوع «وحدت میان ادیان» با رویکردی عرفانی به بهترین و زیباترین شکل در آن مطرح شده است.

• [ترجمه دقيق و روان اناجيل اربعه به همراه تعليقات توضيحی و انتقادی مترجم]

این اثر به همراه تعليقاتى توضيحى و انتقادى ترجمه‌اى است دقيق با نثرى شيوا، روان و قابل فهم از اناجيل اربعه.

مؤلف علاوه بر نسخه­ هاى متعدد عربى، با كمك پادريان (كشيشهاى) موجود در اصفهان از متن لاتينى و حتى عبرى نيز در این اثر بهره برده است. اغلب آثار این مترجم، ترجمه‌اى است از كتابهاى مشهور مانند: مجمع‌البيان، مكارم‌الاخلاق، الكشكول، عيون‌الحساب و البلدالأمين.

• [به همراه چند غزل و قطعه]
• سرودۀ مؤمن حسین بن باقی یزدی ( ح 948- 1018 هـ . ق)

مولانا مؤمن حسین یزدی را می‌توان از سرآمدان رباعی‌سرایان عصر صفوی دانست. اشعار موجود در جنگ‌ها و مجموعه‌های بر جای مانده‌ای که تاکنون از مؤمن حسین شناخته شده‌اند، به استثنای چند غزل و قطعه، تمامی رباعی است، گویا او نیز مانند: خیّام، اوحدی کرمانی، بابا افضل، پردگیان حرم اندیشۀ خود را در کسوت رباعی به جلوه‌گری وامی‌داشته است.

• [اثری ادبی در توصيف گونه‌های غذا و نوشيدنی‌های ایرانی]

مؤلف از شاعران و نويسندگان توانمند عرصة طنزپردازى و نقيضه ­سرايى است. این اثر شامل: كنزالاشتهاء، قصايد، مثنويات، نقيضه ­ها، مقطّعات، رباعيات، و آثار منثور وى است. مجموعة اين اثر گرچه دربارة توصيف گونه ­هاى غذا و نوشيدنى است، امّا حاوى اطلاعات ارزشمند ادبى، تاريخى، اجتماعى و علمى گوناگون نيز هست.

• [تفسیر ادبی قرآن و از منابع کهن ارزنده زبان فارسی که به احتمال در حوزۀ هرات تألیف شده]

تفسيرى است ادبى از قرآن که تاريخ قطعى تأليف و مؤلف آن نامعلوم است. امّا با توجه به شواهد مى­توان حدس زد كه در حوزه هرات، حدود قرن چهارم و اواخر قرن سوم هجرى قمرى تألیف یافته است. دقت نظر در برگرداندن آيات قرآنى و انتقال در قالب واژه ­هاى فارسى، به دور از تكلّف و تصنّع، فراوانىِ شواهد منظوم و منثور و استشهاد به احاديث و اقوال و آراء دانشمندان اسلامى از ويژگيهاى اين تفسير است.

• [مشتمل بر غزليـات، متفرقات، رباعيات، قصيده‌ها، قطعـات، اشعار عربی و مثنوی‌های شاعر]

لاهیجی از نامدارترين دانشمندان صفوى و آخرين چهره ­هاى سبك هندى و اصفهانى است. وجود مضامين عرفانى و عشق و شيدايى و انتقاد از نامردميها از ويژگيهاى شعر اوست. حزين بيش از سى هزار بيت سرود كه حدود دوازده هزار بيت آن برجا مانده است.

منظومة سام‌نامه حماسه ­ای عاشقانه است که بر محور عشق سام، جهان‌پهلوان ایرانی، به پریدخت، دختر فغفور چین، شکل گرفته است. این اثر به خاطر آمیختگی با همای و همایون تاکنون به اشتباه به خواجوی کرمانی نسبت داده شده بود؛ اما مصحّح در مقدّمه ثابت کرده است که سام‌نامه از او نیست و احتمالاً توسّط چند نفر در فاصله زمانی قرن هشتم تا یازدهم سروده شده و سراینده یا سرایندگان این اثر خواسته ­اند با آوردن شرح دلاوری­ها، پهلوانی­ها و دلدادگی­ های سام به زعم خود خلأ موجود در شاهنامه پیرامون این شخصیت را پر کنند. هرچند این اثر به لحاظ ویژگی­های سبکي، زباني و ادبی متن یکدست و همگونی ندارد، اما بخش­هايي از آن گنجينة­ باارزشی از اطّلاعات اساطیری، واژه­هاي کهن و صنایع ادبي می­باشد

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• [ترجمۀ كهن مجموعه اشعار سرايندگان نامدار و اقوال و امثال عربی]

مؤلف از اديبان و سخنوران شهيری است كه در نحو و خطب و فنون شعرى و علوم ادبى و عربى در عصر خود بى­نظير بوده است. این اثر، مجموعه‌اى از اشعار سرايندگان نامدار ـ بيشتر ايرانى و از اهالى خراسان و خوارزم ـ و اقوال و حكايات عربى است. اين مجموعه را موفّق بن طاهر بن أبى سهل فاريابى به فارسى برگردانده و ذيل اشعار و اقوال عربى درج كرده است. از دیگر آثار اوست: شرح سقط الزّند أبو العلاء معرّى كه در آن به غور در اسرار معانى اشعار أبوالعلاء پرداخته است.

رساله حاضر، ترجمه منظوم وصیت امام علی(ع) به امام حسین(ع) است که در سال های ابتدایی سده ششم قمری، به دست شاعر توانمند غزنین در دربار غزنویان دوم، سید حسن غزنوی ملقب به اشرف، پدید آمد.

فضای دیباچه منظوم رساله، کاملا شیعی است که آن را در زمره آثار گران قدر حکمت امامیه به نظم فارسی پیش از عهد مغول قرار می دهد.

فرهنگ منظوم جامع اللّغات را ادیبى به نام نیازى حجازى (یا نیازى بخارى) در نیمه دوم قرن دهم هجرى تألیف کرده است.
این فرهنگ حدودآ شامل 1600 لغت فارسى و عربى و غیره است که در 162 قطعه و 611 بیت، در هشت بحر عروضى، سروده شده است.
با توجّه به آنکه تعداد اندکى از این گونه فرهنگ هاى منظوم کهن شناسایى و نشر شده و جامع اللّغات نیز در سده 10تألیف شده و یکى از منابع فرهنگ هاى معروفى مانند جهانگیرى و مجمع الفرس بوده و نسخه منحصر به فردى از آن موجود است، حائز اهمیت است.
یکى از ویژگی هاى لغوى جامع اللّغات آن است که مؤلّف در تعریف بعضى از لغات، کلمات و ترکیباتى را می آورد که نشان دهنده زبان طبیعى منطقه و زمان او بوده است.

نام حاتم طایی در سروده‌ها، داستانها و امثال فارسی از بسامد بالایی برخوردار است و حکایتهای فراوانی بطور پراکنده در متون تاریخی و ادبی به زبان فارسی دربارة وی نقل شده است اما رسالة حاتمیّه نخستین کتابی است که مستقلاً دربارة زندگانی و حکایتهای حاتم طایی به فارسی نگاشته شده است. حسین بن علی بیهقی مشهور به کاشفی این کتاب را در سال 891 هجری به درخواست سلطان حسین بایقرا و با نثری شیوا به رشتة تحریر درآورد. از نکات جالب در این رساله نقش زنان در زندگی و حکایتهای حاتم است.

مصحّح این رساله را براساس چند نسخة خطّی تصحیح کرده و در مقدمه و تعلیقات توضیحاتی سودمند آورده است به همراه مآخذ حکایتها و سروده‌های متن رساله.

• [فرهنگ اعداد كلمات]

این اثر كه مى­توان از آن با عنوان فرهنگ اعداد كلمات ياد كرد، بر پاية اعداد كلمات است كه به حساب جمل يا ابجد محاسبه شده و فرهنگى مرجع براى استفاده اهل تحقيق و ادب و راهنماى سودمندى به منظور محاسبه ماده تاريخ است. در اين فرهنگ مدخل‌هاى عددى از عدد 3 آغاز مى­شود و به عدد 1072 پايان مى­پذيرد.

[آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]

سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

منجیک که عوفی او را «از ساحران شاعران» شمرده، در قرن چهارم می زیسته و صاحب عرفات العاشقین درباره او نوشته: «جگر فصحا از صلابت کلام او خون گشته و اشک بلغا از غیرت بیانش گلگون شده.» شاعری چیره دست و شیرین سخن و از شعرای ممتاز عصر خود بوده است. شواربی در این کتاب، 410 بیت اشعار منجیک و نیز 20 بیت منسوب به او را گرده آورده است.

• [آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]
• سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

• [دیوان اشعار، فتح و ظفر/ زبدة الآثار، مقالات شیبانی، بیانات، فواکه السحر]

ابونصر فتح الله خان شیبانی (1241- 1308ه.ق) از شاعران دورة دوم بازگشت ادبی و از پیشگامان جنبش مشروطه به حساب می آید. در این کتاب، آثار موجود شیبانی (دیوان اشعار، مقالات سه‌گانه، منظومة فتح و ظفر، زبده الآثار، فواکه السحر، بیانات شیبانی) تصحیح شده و در مقدمه، با مراجعه به آثار شیبانی و تذکره‌های معاصر شاعر، شرح دقیقی از احوال و افکار شاعر بیان گردیده است.

• [مجموعه غزليات، قطعات و رباعيات و بيت‌های پراكنده شاعر]

در نظر تذكره­نگاران، مخلص كاشانى که پیرو سبک هندی (اصفهانی) است داراى طبعى موزون و كلامى به دور هر گونه ابهام است؛ به صنايع لفظى، به ويژه صنعت ايهام، توجه دارد؛ هنرش بازى با الفاظ و خالق مضامين تازه است که آنها را از ديگران به عاريت نپذيرفته است. این ديوان مشتمل بر مجموعه غزليات، قطعات و رباعيات اوست.

• سرودۀ خاقانی شروانی (سدۀ 6)

از خاقانى شروانى ـ اديب و سراينده نامى سده ششم هجرى ـ سه نوشته مستقلّ بر جاى مانده است. يكى منشآت وى كه شامل نامه‌هاى ارسالى او به بزرگان آن روزگار و افراد خانواده‌اش بوده و نمودارى از شيوه نثر او مى‌باشد. اثر بعدى، ديوان او است كه شامل قصيده‌ها، غزل‌ها، رباعى‌ها و ديگر انواع سروده‌هاى وى است. اثر سوم ـ كه هم‌اكنون در دستان شماست ـ منظومه تحفة‌العراقين مى‌باشد كه شامل بيش از 3100 بيت است و در سال 551 هجرى به جمال‌الدّين موصلى پيشكش شده است.

خاقانى اين منظومه را اندكى پيش از پيشكش كردن به جمال‌الدّين موصلى سروده است. وى در اين اثر به توصيف سفرى پرداخته كه براى اتّصال به درگاه محمّد بن محمود سلجوقى به عراق (ايران مركزى) داشته است. وى در اين سفر موفّق به ديدار پادشاه سلجوقى نشد و ناگزير به شروان بازگشت. خاقانى در آن سال قصد سفر حجّ را نيز داشت كه اين سفر نيز محقّق نشد و لذا او تحفة‌العراقين را سرود و در ضمن آن، سفرى خيالى را براى خورشيد ترتيب داد و خورشيد را راهى عراق، بغداد، كوفه، مكّه و مدينه كرده و با اين بهانه به ذكر آرزوى خود براى ديدار اين شهرها و اماكن مقدّس پرداخت. در اين ميان، به مدح برخى از بزرگان اين سرزمين‌ها پرداخته و اطّلاعات سودمندى را ـ بخصوص درباره زندگى خانوادگى خود ـ درج كرده كه در جاى ديگر نشانى از آنها نداريم

• [ترجمه و شرح منظوم هفتاد سخن از امام علی^(ع)]

مکتبی شیرازی، شاگرد محمد دوانی، کلمات علیّه (سخنان حضرت علی (ع)) را به نظم کشیده است. وی، اين كلمات را از كتاب نثر اللئالى برگزيده و پس از ترجمه هر سخن در چند بيت، با حكايتى منظوم آن را شرح كرده است. بعضى از داستانهاى كلمات عليّه بازنويسى حكايت هايى از متون مشهور فارسى مانند شاهنامه، مرزبان نامه و منطق الطير است. زبان اثر بی ­تكلف و نزديك به محاوره است و مؤلف در آن به ايراد عباراتى موجز و به شكل امثال پرداخته، به گونه‌اى كه تعداد قابل ملاحظه‌اى از آنها در امثال و حكم دهخدا راه يافته است. اثر ديگر وی ليلى و مجنون يكى از معروفترين و زيباترين نظيره­ هاى ليلى و مجنون نظامى است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

[در بیان حکمت، شجاعت، عفّت و عدالت به پیروی از گلستان سعدی]

فقیر شیرازی این اثر را به پيروى از كتاب گلستان سعدى نگاشته است. گلستان هشت باب ولى این کتاب چهار باب دارد. اين چهار باب به چهار عنوان اخلاق يعنى: «حكمت، شجاعت، عفت و عدالت» اختصاص يافته و براساس همين چهار باب است كه كتاب مشهور اخلاق ناصرى خواجه نصيرالدين طوسى نيز بنياد نهاده شده است.

• [شرح حال يكصد تن از شاعران و عالمان معاصر مؤلف]

لاهیجی از نامدارترين دانشمندان صفوى و آخرين چهره ­هاى سبك هندى و اصفهانى است. وی، به شرح حال يك صد تن از شاعران و عالمان معاصر خود پرداخته است. نثر اثر منشيانه، مصنوع و متكلف است. ذكر اطلاعات دقيق و معتبر درباره عالمان و شاعران، ضبط دقيق سال تولد و وفات آنها، وضع شغلى هر يك، كاربرد اصطلاحات ديوانى، ادارى و ادبىِ مخصوص آن دوره با اتّكا بر حافظه و بدون دسترسى به اسناد مكتوب، از ويژگي‌هاى اين تذكره است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

[بخش یزد و کرمان و نواحی آن[

میرتقی‌الدین محمد ابن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دوره صفوی (زنده در 1016 ق.) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به 40 سال (از 976 تا 1016 ق.) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح احوال حدود 870 شاعر، از متقدّمین تا معاصران مؤلّف است. خاتمۀ خلاصة الأشعار، شرح حال بیش از 410 شاعر قرن دهم هجری را دربردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر، اصل هشتم از خاتمة خلاصة الأشعار است که سرگذشت و شعر چهل سخنور را در بر دارد و در دو فصل تنظیم شده است. فصل اوّل، مربوط به شاعران ناحیة یزد و بافق و ابرقوه و اردستان و زواره است و فصل دوم، به شاعران کرمان و بم و سیستان و کابل و بدخشان و دکن و کشمیر و دیگر نواحی دیار هندوستان اختصاص دارد.

• [مجموعه غزلیات، قصاید و... همچون سروده‌های بسحق اطعمه]
• صوفی محمد هروی(سدۀ 9)

شاعر ناشناختة اثر در عهد سلطان بايقرا (842 ـ 911) در هرات مي‌زيست. اثر وی داراى چند گونه شعر شامل غزليات، قصايد، ترجيعبند، مقطّعات، رباعيات و... است كه پيرامون غذاها و ابزار آشپزخانه سروده شده و در آن به نظيره­ گويى با سروده ­هاى بسحاق اطعمه شيرازى پرداخته است. علاوه بر شعر، بخشهايى نيز به نثر درباره موضوع ياد شده آمده است.

• [آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]
• سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

• [مجموعه غزلیات و رباعيات فارسی]

غالب دهلوى را مى­توان سرآمد خيل شاعرانى دانست كه در عين توجه به بازگشت ادبى ايران، گسستن از سبك هندى را نپسنديدند. بازگشت ادبى در او تنها اين تأثير را نهاد كه تعقيدهاى لفظى و معنوى سبك هندى را در شعر خود تعديل كرد. بارزترين جلوه انديشه غالب در عالم سخنورى، اعتقاد تام وى به دين مبين اسلام و اهل بيت عصمت و طهارت (ع) است.

[شرح حال شعرای اصفهان]

این اثر در شرح حال حدود 650 شاعر، از گذشته تا معاصر مؤلّف نگاشته شده است. بخش پايانى این کتاب، شرح حال 385 شاعر سده دهم هجرى را در بر دارد كه از 12 اصل به شمارگان برجهاى آسمانى تشكيل يافته و هر كدام از اين برجها ـ به گفته مؤلّف ـ به شهرها و نواحى جغرافى مختلف ايران اختصاص دارد كه از ديار كاشان شروع و به خراسان ختم مى­شود. اثر فوق دربردارندة شرح حال شعراى اصفهان است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

[شرح حال شعرای كاشان]

اين اثر كه بنابر شواهد و قراين موجود به انگيزه آموزش فلسفه تأليف شده، شامل يكدوره طبيعيات و الهيات و مباحثى در سير و سلوك و صفات عارفان و سالكان است. از جمله امتيازات اين اثر، اين است كه به طرح اصل مباحث اكتفا کرده و از ارائه اشكالها، اعتراضها، شبهات و تشكيك­ها احتراز شده است.

• [آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]
• سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

• [غزليات، قصايد، قطعات، تركيب‌بندها، مثنويات و تک‌بيتهای نجيب كاشانی]

نجيب از شاعران بزرگ سبك هندى، شاعرى مضمون ­پرداز و لطيف ­طبع است و سخنش آراسته با صناعات ادبى است. وى مدتى به هند سفر كرد و حاكم كشمير شد و با بازگشت به ایران به دستگاه شاه سليمان صفوى پيوست. از ديگر آثار اوست: تاريخ كشيكخانه به نظم و نثر.

• [شرح زندگانی و شهادت امام حسين^(ع) با نثر فارسی فصيح و بليغ]

مؤلف از اديبان برجسته و سياستگزاران زمان محمدشاه و ناصرالدين شاه قاجار بوده است. وی این کتاب را در نهايت سلاست الفاظ و سلامت اخبار، در شرح شهادت حضرت اباعبداللّه الحسين ـ عليه السّلام ـ با اعتماد به منابع و مآخذ معتبر تاريخى، استوار و متقن ساخته و از اطاله كلام و نقل روايات ناتمام پرهيز کرده است.

• [شرح ماجرای دلباختگی فرهاد و خسرو به شيرين و عاقبت كار عاشقی ايشان]
• سرودۀ سليمی جرونی (سدۀ 9)

سليمى، مثنوى شيرين و فرهاد را بر وزن خسرو و شيرين نظامى در سال 880 هجرى به نظم كشيده است. از ويژگي‌هاى بارز اين منظومه، زبان ساده و بى­پيرايه، نداشتن تعقيدات لفظى و معنوى و تركيبات پيچيده و مصنوع و كاربرد پاره‌اى واژگان محلى و بومى بوده، همچنين جلوه ­هايى از زندگى مردم سواحل و جزاير خليج فارس را نمايانده است. از دیگر سروده­ های اوست: منبع‌الاطوار كه به تقليد از مخزن‌الاسرار نظامى سروده ولى متأسفانه امروز نسخه‌اى از آن در دست نیست.

• [مفصل‌ترين و پرتنوع‌ترين قصه‌های عاميانه چند سدۀ اخير]

اسكندرنامه به نوعى هجويه اساطير تاريخى و پهلوانى كهن و آغازى در سير داستان­ نويسى جديد فارسى است. نثر کتاب نيز نمايندة مرحله انتقالى از نثر منشيانة عصر صفوى به نثر داستانى دورة قاجارى است. بنابراين اسكندرنامه هم از جهت داستانى، هم از حيث جامعه­ شناسى و نيز چگونگى تحوّل نثر فارسى داراى اهميت است.

دستور الكاتب في تعيين المراتب تصنيف محمّد‌ بن هندوشاه نخجواني، مشهور به شمس منشي، يكي از مهم‌ترين متون فارسي در فنّ انشا و مجموعه‌اي از منشآت قرن هشتم هجري است. شمس منشي تصنيف اين كتاب را به درخواست خواجه غياث‌الدّين محمّد رشيدي (فرزند بزرگ خواجه رشيد‌الدّين فضل‌الله همداني و وزير ابوسعيد ايلخاني از 724 تا736 ق)؛ آغاز كرده است؛ امّا سالها بعد، در روزگار سلطان اويس جلايري (757-777 ق) در 767 ق، توفيق يافت، آن را به سامان برساند و به وي تقديم كند. هدف شمس منشي از تصنيف اين كتاب، ارائة شيوه‌نامه‌اي جهت سهولت فنّ انشا، براي طالبان بوده است. اين كتاب در ميان تمام مجموعه منشآت و شيوه‌نامه‌هايي كه تا پيش از آن تصنيف شده‌اند، به لحاظ تنوّع در گستردگي يگانه است و همين مصنّف را بر آن داشته، كتاب خود را در تقسيم‌بندي هايي دقيق، سامان بدهد. سبك نگارش اين كتاب فنّي و مصنوع است و از مهم‌ترين منابع تحقيق در تاريخ و نظام اداري دورة ايلخاني و سبك نثر فارسي؛ بويژه منشآت است. شمس منشي به تناسب مطلب از آيه‌هاي قرآني، احاديث و روايات، اشعار، سخنان بزرگان و حكايتها و تمثيلها بهره گرفته است.