• [کتاب‌ دوم از مجموعۀ رشیدیه]

مفتاح التفاسیر یکی از چند کتاب مجموعه رساله‌های دینی و کلامی رشیدالدین فضل‌اللّه همدانی (متولّد حدود۶۴۵ یا ۶۴۸  و مقتول به سال ۷۱۸ ق.)، طبیب، مورّخ، دیوانسالار، و وزیر سه پادشاه سلسلۀ ایلخانی است. سوای جامع التواریخ و کتابها و مقاله‌های علمی رشیدالدین فضل‌الله، رساله‌های او در مباحث کلام الهی که عمدتاً در مجموعۀ رشیدیه و کتاب بیان‌الحقایق (تصنیف سالهای 707-711 ق.) گردآورده شده، گنجینه‌ای سرشار از معارف ایرانی و اسلامی و حاوی مباحث فراوان در علوم قرآنی و کلامی است.

مناظرۀ بحرالعلوم محمد مهدى بروجردی طباطبایی، از معدود مناظرات مضبوط میان مسلمانان و به طور خاص شیعیان با یهودیان است. دیر بازی است که اهمیت این مناظره برای پژوهش گران مباحث بین الادیانی آشکار شده است. اما برخی از پژوهش گران چنین تلقی کرده اند که این مناظره دو تحریر متفاوت داشته است. این پژوهش با بررسی دست نویس های گزارش این مناظره این فرض را نامحتمل می کند و نشان می دهد که نگارش دست نویس های موجود همه باید بر اساس یک تحریر بوده باشند. علاوه بر این، کتاب حاضر شامل متن مصحح گزارش عربی و نیز ترجمۀ فارسی آن است که احتمالا آن را چند دهۀ بعد محمد کاظم هزار جریبی، تهیه کرده است.

• و شروح آن از شمس الدین کیشی، جلال الدین دوانی، شمسا گیلانی و ... (فارسی)
• خواجه نصیر الدین طوسی(سدۀ 6)

خواجه طوسى در تجريد الاعتقاد، بدون آن كه نظرية وجود عقول را رد كند، براهين اقامه شده بر وجود عقل مفارق را داراى خلل توصيف می‌كند. وی بعدها در رسالة کوتاهی که در این خصوص نگاشته است، برهان ابتکاری خویش را در اثبات عقول ارائه می‌دهد. وی پس از اثبات موجودى مفارق از طریق برهان حقايق نفس الأمريه، آن را با «لوح محفوظ» و «كتاب مبين» كه دو اصطلاح بر گرفته از قرآن كريم بوده و جايگاه ثبوت علم «ما كان و ما يكون» معرفى شده‌اند، منطبق دانسته است. این رساله مورد توجه دانشمندان مسلمان واقع شده و علاوه بر آن که در آثاری مانند اسفار اربعه (صدر الدین شیرازی) و شرح المقاصد (سعدالدین تفتازانی) به آن اشاره رفته است، شروح و تعليقات مستقل نیز توسط بزرگانی چون شمس‌الدين كيشى، جلال‌الدين دوانى، شمسا گيلانى،  حسين الهى اردبيلى و ... بر آن نگاشته شده است که طی آن به شرح و نقد دقیق برهان خواجه پرداخته‌اند.

اثر حاضر، ضمن تلاش برای احصاء تک‌نگاره‌های موجود وابسته به رسالة اثبات العقل خواجه نصیرالدین طوسی، به تحقیق و تصحیح انتقادی رساله و تعلیقات مربوط به آن پرداخته است

• [تفسیر سورۀ حمد و بقره]

امام محمدبن عبدالکریم شهرستانی (درگذشته به سال 548هـ) یکی از دانشمندان بزرگ سدة ششم است. او در خراسان زاده شد و در مدارس نظامیه و مراکز علمی روزگار خویش به عنوان دانشمندی آگاه به مذهب و اندیشه‌های گوناگون و نیز منتقدی توانا در عرصة دیدگاه‌های اعتقادی شناخته می‌شد و در عین حال مفسری آشنا با رمز و راز آیات الهی به شمار می‌رفت. از جمله آثار او می‌توان به الملل و النحل، و نهایة الاقدام فی علم الکلامف و المصارعة و مفاتیح‌الاسرار اشاره کرد.

تفسیر مفاتیح‌الاسرار و مصابیح الابرار با مقدمه‌ای ارزشمند در علوم قرآنی به رشتة تحریر درآمده است و شامل تفسیر سورة حمد و بقره می‌باشد. شهرستانی در این تفسیر دیدگاهها و اندیشه‌های قابل ملاحظه‌ای را پیرامون آیات الهی بیان کرده است.

• (ترتیب السّعادات و منازل العلوم، مقاله فی النفس و العقل فی اللّذّات و الالام، دفع الغم من الموت مسالۀ فی حدّ الظّلم، رسالۀ فی مائیّة العدل و ...)

ابوعلي احمد بن محمد بن يعقوب مسکويه (درگذشتة 421 هـ) از دانشمندان بزرگ سدة چهارم و پنجم هجري است که بيش از چهل کتاب و رساله در دانش‌هاي آن عصر، همچون فلسفه، رياضي، طب، کيميا و... به نگارش درآورده است.

الرسائل والمکاتيب دربرگيرندة هجده رساله از آثار مسکويه است که در موضوعات گوناگون حکمت و فلسفه و شعر و ادب فراهم آمده و از مهمترين رسائل و نوشته‌هاي علمي وي به شمار مي‌روند.

 اين مجموعه ميتواند تصوير روشني از دانش و انديشة اين دانشمند پرآوازة ايراني نمايان سازد.

روضۀ تسلیم یا تصوّرات از جمله آثار خواجه نصیرالدین طوسی، دانشمند و فیلسوف بزرگ سدة هفتم هجری است که در آن مجموعه‌ای از اندیشه‌های اسماعیلی گرد آمده است. این کتاب مهم‌ترین و جامع‌ترین اثر در باب مبانی اعتقادی اسماعیلیان نزاری دورة الموت و از منشآت و امالی خواجة طوسی است که حسن محمود کاتب آن را جمع‌آوری کرده است.

مصحّح در تصحیح این اثر – که پایان‌نامۀ دورۀ دکتری او در رشتۀ فلسفۀ اسلامی دانشگاه آکسفورد است – با دستیابی به نسخه‌های خطی معتبر به تصحیح مجدّد آن همت گماشته است و اثر را در جامه‌ای نو همراه با مقدمه‌ای از پروفسور هرمان لندلت به خوانندگان علاقه‌مند عرضه کرده است.

• [ترجمۀ طهارة‌الاعراق ابوعلی مسكويه رازی در اخلاق نظری و حكمت عملی]

مؤلف از شاگردان شيخ انصارى و از مجتهدان بزرگ تهران در دوره مشروطيت است. كيمياى سعادت عنوان ترجمه ديگرى است از طهارة الاعراق يا تهذيب الاخلاق اثر بى­نظير ابوعلى مسكويه، در اخلاق نظرى و حكمت عملى. این اثر با نثری پارسی­ گرا و زیبا، دربردارنده توضيحات مترجم در لابه‌لاى ترجمه و ارائه فضاى فرهنگى و فكرى دوران پيش از مشروطيت است. از جمله آثار اوست: التنقيد، طيف الخيال، المقلة العبراء، رشحة الخاطر و حكم الرباء.

• [هيجده رسالۀ فلسفی ـ عرفانی از عبدالرّزاق كاشانی]

مؤلف که پیرو مکتب ابن­عربی است بى­ترديد، پس از قونوى، بزرگترين معرّف و برجسته­ترين نماينده مكتب شيخ اكبر است. این کتاب مشتمل بر هيجده رساله فلسفى ـ عرفانى اوست كه شمارى از آنها عبارتند از: «مبدأ و معاد، تشريقات، تحفةالإخوان فى خصائص الفتيان، و شرح حديث الحقيقه». نيز از دیگر آثار اوست: تأويلات القرآن الكريم، شرح فصوص الحكم، لطائف الإعلام فى اشارات اهل الإلهام، اصطلاحات الصوفيه.

• [شرح فارسی شهاب الأخبار قاضیِ قُضاعی (در گذشتۀ 454 هـ . ق)]

این اثر شرحی است بر کتاب شهاب الأخبار اثر قاضی قضاعی که احتمالاً در حدود سدة هفتم به نگارش درآمده است. متأسفانه نام شارح آن بر ما پوشیده است اما می‌توان گفت او از دانشمندان اهل تسنّن بوده در حدیث‌پژوهی و حدیث‌شناسی دستی داشته و شرح او برتریهای آشکارِ فنّی بر سه ترجمه و شرح پارسی دیگرِ شهاب که تاکنون انتشار یافته دارد.

ضیاء الشّهاب همچنین از جهت برخورداری از پاره‌ای واژگان و ساختارهای دستوری کهن و گاه نادر، واجد اهمیّت می‌باشد. تصحیح این شرح بر پایة یگانه دستنوشت شناختة آن که متعلّق به آقایان حسن عاطفی و عبّاس بهنیا است به اهتمام مشترک مصحّحان (بهنیا، جهانبخش، عاطفی) صورت پذیرفته است.

• [اثری كهن در آداب، اخلاق و پند و اندرز]

این کتاب در موضوع آداب و اخلاق و پند و اندرز تأليف شده و در تأیید آن از زبان بزرگان اسلام و حکمای یونان و بزرگان ایران قدیم و حکمان هند و چین شواهدی آورده است. در ميان شواهد شعرى فراوان اين كتاب، اشعار گمشدة شاعران بزرگ سده‌های چهارم و پنجم، كه ديوان‌هايشان از ميان رفته است، ديده مى­شود. از وجوه اهميّت تحفةالملوك، جمع‌آورى و منظّم كردن موضوع‌هاى كلّى اندرزنامه­ هاى قديم است، هرچند ما امروزه از آن منابع بی اطلاع باشيم. نثر اين اثر به فارسى شيوا و كوتاهى عبارات و سادگى بيان از مشخصات آن است.

• [تاریخ زندگانی پیامبر اسلام و ائمۀ اطهار علیهم ­السلام]

مؤلف، با نثر روان و شيواى فارسى، و با نگاهى بيطرفانه به شخصيتهاى تاريخى، به بررسى تاريخى و كلامى سيره پيامبر اكرم(ص) و على(ع) پرداخته و در پايان، مختصرى از زندگانى ديگر امامان دوازده­ گانه شيعيان را باز مى­گويد.

[تفسيری با ويژگی‌‌های نوشتاری فارسی خراسان و به روش نقلی و كلامی]

ابوالمظفّر شاهفور بن طاهر بن محمد اسفراينى (سده 5)، تصحیح نجیب مایل هروی و علی اکبر الهی خراسانی مؤلف، از استادان مراكز علمى نيشابور، طوس و نظامية بغداد به شمار مي‌رود. وی با روش نقلى و منهجى كلامى، تفسيرى نگاشته كه علاوه بر ارائه ساختارى علمى، از ترجمه‌اى همسنگ با مفاهيم قرآنى برخوردار است. از اين رو، این ترجمه با ويژگيهاى آوايى، واژگانى و دستورى كه گونه‌اى از نوشتار فارسى خراسان را مى­نماياند، به لحاظ تاريخ ترجمه قرآن و ارزش زبانشناختى حائز اهمیت است.

• [يک ‌دوره طبیعيات و الهيات به سبک كتابهای درسی]

اين اثر كه بنابر شواهد و قراين موجود به انگيزه آموزش فلسفه تأليف شده، شامل يكدوره طبيعيات و الهيات و مباحثى در سير و سلوك و صفات عارفان و سالكان است. از جمله امتيازات اين اثر، اين است كه به طرح اصل مباحث اكتفا کرده و از ارائه اشكالها، اعتراضها، شبهات و تشكيك­ها احتراز شده است.

ميرداماد در حوزه فكرى اصفهان، سعى داشت تا مبانى حكمت مشّا را با جلوه ­هاى اشراقى در هم آميزد و با استفاده از تعاليم اعتقادى شيعى نظام فلسفى اسلامى نوينى را ارائه دهد كه خود آن را حكمت يمانى ناميد. این اثر با نثری پیچیده و مغلق همراه حواشی ملاعلی نوری، مهمترين و مبسوط ترين اثر فارسى مصنّف است. موضوع اثر پاسخ‌نامه مير به سؤال علماى هند است كه چرا هنگام تجلّى حضرت حق، كوه طور بسوخت امّا پيكر حضرت موسى (ع) نسوخت. از جمله آثار اوست: تقويم الإيمان، الافق المبين و القبسات و ...

اربعین العلایی فی کلام العلی، تألیف یوسف بن آیبیک [؟] از دانشوران سدۀ هشتم در آسیای صغیر است که آن را به نام علاءالدین بک، حکمران آل قرامان، مصدّر نموده است. مؤلف، چهل حدیث منسوب به حضرت علی(ع) را با تکیه بر نهج البلاغه برگزیده و به ترجمه و شرح آنها پرداخته است و چون از ارادتمندان مولانا بوده، در شرح اربعین بارها به سروده‌های او استناد نموده است. اربعین العلایی براساس تنها نسخۀ دست‌یاب از آن (کتابت مؤلف به تاریخ 783 هجری)، محفوظ در کتابخانه فاتح، تصحیح شده است.

• [تفسير عرفانی ـ فلسفی سورۀ «هل أتی»]

این رساله تفسيرى است موجز و فشرده، سرشار از اصطلاحات فلسفى و اشارات عرفانى. مؤلف در اين اثر ضمن تفسير آيات سورة انسان (دهر) علاوه بر ذكر آراء ديگر مفسران، مطالب بكر و كشفيات خود را كه غالباً رنگ و بوى فلسفى ـ عرفانى دارد در قالب جملاتى كوتاه و اشارت­گونه بيان مي‌دارد.

حکیم ادریس‌بن حسام الدین بدلیسی (م: 926ق) از معاریف منشیان و مورخان اواخر سده نهم و اوایل سده دهم هجری است. ابتدا وی از نویسندگان دربار سلطان یعقوب آق‌قویولنو بود و در استیلای اسماعیل صفوی بر آذربایجان از بیم جان به خاک عثمانی و دستگاه سلطان بایزید پناه برد و پس از او در دربار سلطان سلیم اول به حرمت و مکانت تمام روزگار گذراند. از تالیفات متعدد و متنوعی که در علوم ادبی، تاریخ‌نگاری، کلام و حکمت و عرفان از وی به یاگار مانده است، منزلت علمی و قدرت نویسندگی او به خوبی دانسته می‌شود. یکی از آثار او همین کتاب ناشناختة قانون شاهنشاهی است که خود آن را «دستورنامه شاهان» شمرده است.

این کتاب دارای یک مقدمه و چهار مقصد است. نثر مسجع و مزین و استوار مؤلف که با آیات قرآنی، احادیث نبوی و اشعار و امثال فارسی و عربی همراه است از نمونه‌های خوب آثار آن عهد به شمار می‌رود.

• [بررسی ظهـور و تطـوّر علم كلام در حـوزۀ انديشه اسلامی و پيدايـی فـرق و نحل متفاوت در ميان مسلمانان]

مؤلف، در اين رساله به ظهور و سير تطوّر علم كلام در حوزه انديشه و تفكر اسلامى كه منجر به پيدايى (انشعاب مسلمانان به) فرق و نحل متفاوت همچون معتزله، اشاعره، اماميه و... شد می­پردازد. آگاهى كافى از تاريخ اسلام و علم رجال، تسلّط وافى بر ادبيات تازى و پارسى، اشراف دقيق بر منابع و نثر روان و هماهنگ مؤلف از جمله ویژگی­های کتاب است.

• [يكی از مهمترين حواشی شرح تجريد ملّا علی قوشچی]

مؤلف افزون بر کلام و حکمت در دوره خویش، در عرفان، تفسیر، ریاضیات، نجوم و علوم غریبه تبحر خاص داشت. این اثر تعليقه­ای است بر الهيّات شرح تجريد قوشچى. دقت نظر، ذوق و تألّه مؤلف در ارائة آراى فلسفى در اين اثر، باعث شد تا نزديك به 20 تن از بزرگان فلسفه همچون ميرداماد، شمساى گيلانى، غياث‌الدين منصور دشتكى بر آن حاشيه بنويسند.

• [شرح فلسفی عرفانی و موضوعی نهج‌البلاغه]

باقی از بزرگان شعر و ادب، و فلسفه و تصوّف، و از مشاهير خوشنويسان نسخ و ثلث دوره صفوى است. این اثر شرحى است فلسفى ـ عرفانى، با استناد به سخنان عرفا و استشهاد به اشعار شاعرانى چون مولانا جلال‌الدين بلخى، شيخ عطّار و شيخ محمود شبسترى. اين كتاب به دوازده موضوع مهم در نهج‌البلاغه، با نثر فارسى روان و آميخته به عربى، پرداخته است. از دیگر آثار اوست: تفسير قرآن كريم و شرح صحيفه سجّاديّه كه همگى صيغه صوفيانه و عرفانى دارند.

• [شرح احوال حكماء از آدم^(ع) تا طلوع اسلام]

قطب‌الدین اشکوری یکی از فرزانگان سدة یازدهم هجری است که در علوم و فنون مختلف مانند فقه، کلام، فلسفه، تفسیر و ادبیات وغیره تبحر و توانایی بسیار داشت؛ و در هر یک از رشته‌های مذکور آثاری به جا نهاده ست.

یکی از آثار مهم و معتبر او کتاب ‌محبوب‌القلوب است که در واقع دائرةالمعارفی است در تاریخ فلسفه و کلام اسلامی.

این کتاب دارای سه مقاله است، در جلد دوم آن به مقالة دوم اختصاص دارد.

قطب‌الدین اشکوری یکی از فرزانگان سدة یازدهم هجری است که در علوم و فنون مختلف مانند فقه، کلام، فلسفه، تفسیر و ادبیات وغیره تبحر و توانایی بسیار داشت؛ و در هر یک از رشته‌های مذکور آثاری به جا نهاده ست.

یکی از آثار مهم و معتبر او کتاب ‌محبوب‌القلوب است که در واقع دائرةالمعارفی است در تاریخ فلسفه و کلام اسلامی.

این کتاب دارای سه مقاله است، در جلد دوم آن به مقالة دوم اختصاص دارد.

• [شرح فارسی پنجاه و سه حديث اخلاقی از پيامبر اكرم^(ص)]

این اثر در پنجاه و سه فصل، ترجمه و شرح پنجاه و سه روايت مروى از رسول اكرم (ص) را دربردارد، همراه با بسيارى از آيات قرآنى و روايات و اخبار پيشوايان معصوم ـ عليهم السلام ـ و سرشار از حكايتهاى نغز و خواندنى و مواعظ امثال و حكم با نثرى خوب و روان. از جمله آثار اوست: بهجةالمباهج، راحةالارواح و مونس الأشباح، و المصباح المنير.

• [ادعيۀ مأثور از امامان معصوم^(ع) با توضيحات فارسی از سدۀ ششم]

اثرى است ادبى و دعايى كه در آن با نثرى شيوا و بيانى استوار به توضيح يا ترجمه كلمات روح بخش امامان معصوم(ع) پرداخته شده است. اين كتاب، از جمله كهنترين كتابهاى دعايى شيعه به شمار مي‌رود که به لحاظ توضيحات شيرين پارسى و نيز تنظيم و تبويب و اختصار، حائز اهميت بوده و گوياى نفوذ تشيّع امامى در ايران قرن ششم و هفتم است.

• [در اثبات امامت اميرالمؤمنين^(ع) و ائمه اطهار^(ع) با استناد به منابع اهل سنت]

مؤلف از فقها و متكلّمان اماميه، معاصر با محقّق حلّى و خواجه نصيرالدين طوسى بوده است. قوّت علمى او به حدّى بود كه در نقل احاديث و نقد اقوال به آثار او استناد مى­شد و فقهاى برجسته‌اى چون شهيد اول و ثانى به فتارى او ارج مى­نهادند. اثر حاضر كه درباره اثبات امامت حضرت اميرالمؤمنين(ع) و مناقب ائمّه اطهار(ع) نگاشته شده از ارزشمندترين آثار اوست. از جمله آثار اوست: اسرار الإمامة، كامل بهائى، مناقب الطاهرين و ...

• [هفت رسالۀ فلسفی و عرفانی]

دوانی فيلسوف، متكلّم و دانشمند نامدار حوزه فلسفى شيراز است. این اثر مشتمل بر رساله­هاى: اثبات الواجب قديم، اثبات الواجب جديد، الزوراء، شرح خطبة الزّوراء و شرح الزوراء از دوانى؛ ابطال الزمان الموهوم از ملاّ  اسماعيل خواجويى اصفهانى؛ و رساله در شروح و حواشى بر تجريد الإعتقاد به قلم مصحح است. همچنين بخشى از حاشيه آقا جمال الدين خوانسارى بر حاشيه شمس الدين محمد خفرى موسوم به الايرادات على الحدوث الدهرى قبل از رساله ابطال الزمان الموهوم به عنوان مقدمه يا پيش نياز آورده شده است. از دیگر آثار اوست: اخلاق جلالى و سه حاشيه بر شرح تجريد قوشجى.

التّلويحات اللوحية و العرشية يكى از آثار مهم شيخ اشراق شهاب‌الدين سهروردى (549 ـ 587) است، و ابن‌كمّونه، عزّالدولة سعد بن منصور بغدادى (درگذشته 683 ق )، از حكماى معاصر خواجه نصيرالدين طوسى، اولين كسى است كه بر آن شرح نوشته است. ابن‌كمّونه در شرح التّلويحات، با استفاده از مجموع دانش زمانه خود و بهره‌گرفتن از ساير آثار سهروردى، در توضيح دشواريهاى متن در حد قابل تحسينى از عهده برآمده است اين شرح در برجسته كردن آراء شيخ اشراق و نيز در فهم نظرات ابن‌سينا در الشفاء و الإشارات، استاد صامت ارزشمندى است. اين شرح در سه جلد است و اثر حاضر جلد اول آن به‌شمار مى‌رود كه اختصاص به منطق دارد.

[دربارۀ مسئله بداء و اثبات فواید دعا]

مؤلف از حكماى نامدار عصر صفوى است كه با ظهور در حوزة فكرى اصفهان، فلسفه را متحول ساخت و سعی داشت مبانى حكمت مشّا را با جلوه­هاى اشراقى درهم آميزد. این رساله، دربارة مسئله بداء به رشته تحرير درآمده و از مهمترين آثار كلامى ميرداماد به شمار مي‌آيد. تا جایی‌که در آثار انديشمندان پس از وى تأثير چشمگيرى داشته است. از دیگر آثار اوست: القبسات، جذوات، الافق المبين و ...

• [شرح عرفانی دعای صباح اميرالمؤمنين^(ع) با نثری روان]

مؤلّف در این اثر كه نخستين كتاب منتشر شدة وى است، با قلمی ساده و روان، جز در مقدمه که اندکی مصنوع و مترسلانه است، ضمن بيان فصاحت و بلاغت دعاى صباح و ذكر تأثيرات معنوى و ملموس آن برخواننده به ترجمه، توضيح مفردات و لغات، و شرح مستند و مفصّل، ذيل فقرات دعا مى­پردازد.

• [11 رسالۀ كلامی و شرح فلسفی برخی احاديث با نثری بسيار شيوا]

محمد بن مفيد المعروف بالقاضي سعيد القُمي  1049 ـ 1107 حكيم، فقيه، عارف، أديب، طبيب، عالم بالروايات و الأحاديث عاش في العهد الصفوي.

تعلَّم الطبَّ على أبيه، و أَخذ الحكمة عن الملّا رجب علي التبريزي، و نال العلوم الدِّينيَّةَ من الملّامحسن الفيض الكاشاني.

كان من أطباء البلاطِ أَيَّامَ الشاه عباس الثاني، و نَهَضَ بالقضاءِ و الإِفتاء في قُم.

و تضمّ الأربعينيات لكشفِ أنوار القدسيات عشر رسائل في موضوعات مختلفة مثل: روح الصلاة، و الإشارة و البشارة في حقيقة القراءات السبع، و الفوائد الرضوية و....

و من آثاره الأُخرى: شرح الأربعين، و أسرارُ العبادات، و تعليقات على الأثولوجيا، و شرح حديث البساط.

• [کتاب سوم از مجموعۀ رشیدیه]

رسالة ‌السلطانیّه فی مراتب ‌النّبویّه که به اختصار سلطانیه خوانده می‌شود کتاب سوم از چند کتاب مجموعه رساله‌های دینی و کلامی رشیدالدین فضل‌الله همدانی (متولّد حدود ۶۴۵ یا ۶۴۸ و مقتول به سال ۷۱۸ ق.)، طبیب، مورّخ، دیوانسالار و وزیر سه پادشاه سلسله ایلخانی است. سوای جامع‌التواریخ و کتابها و مقاله‌های علمی رشیدالدین فضل‌الله، رساله‌های او در مباحث کلام الهی که عمدتاً در مجموعه رشیدیه و کتاب بیان‌الحقایق (تصنیف سالهای ۷۰۷-۷۱۱ق.) گردآورده شده، گنجینه‌ای سرشار از معارف ایرانی و اسلامی و حاوی مباحث فراوان در علوم قرآنی و کلامی است.

سلطانیه مشتمل بر رسایل نیست، بلکه دارای یک اصل و یک ذیل است. اصل مشتمل است بر فاتحه و متن. فاتحه کتاب دربارة فضایل و کمالات ایلخان اولجایتُو و شگفتی‌های سیرت و رفتار والامنشانه او است. متن سلطانیه شاملِ دیباچه، مقدّمه، مقاصد، و خاتمة است. «مقاصد» این کتاب به مباحث الهام و وحی و معجز و نبوّت و رسالت و اولواالعزمی و خاتمیّت می‌پردازد؛ و خاتمه آن در بیان مبدأ و معاد و خلود اهل بهشت است. ذیل این کتاب شامل فهرستی از انبیا و خلفا و علما، شجرة انساب انبیا و خلفا، و نیز رسالة نفایس الأفکار است.

• [در تعيين جايگاه مـدفن شريف اميرمؤمنـان^(ع) و ذكـر پاره‌ای از كـرامـات اين آرامگاه]

اثرى است بى­مانند در تعيين جايگاه مدفن شريف علىّ بن أبى طالب (ع) و يادكرد پاره‌اى از كرامات اين آرامگاه مطهّر و نيز تبيين­گر چرائى خاكسپارى پنهانى امام علی (ع). این ترجمه به عنوان يكى از نگارشهاى تاريخى ـ حديثى اماميّه و نمونه‌اى از فارسى­ نويسىِ مجلسى دوم، حائز اهمیت است.

• [بررسی مقايسه‌ای دو شرح امام فخر رازی و خواجه نصيرالدّين طوسی بر الهيات اشارات شيخ‌الرئيس با حواشی باغنوی]

قطب­ الدین محمد بن محمد الرازی البویهی المتوفّی 667 عن علماء الشیعه أو الشافعیَّه المشهورین، و لقِّب بالبویهیّ نسبهً للصدوق بن بابویه، أولآل بُویهِ السلاطین. و هو تلمیذ مبرّز للعلّامه الحلِّی و عضد الدّین الإیجی و قطب الدین شیرازی. أَجاز العلامه روایه کتابه قواعد الأحکام حین قرأه علیه. کان متبحّراً فی العلوم العقلیهِ مشرق البیان.

فقد فی کِتابِه المحاکمات بین شرحی الإشارات هذا شرحی فخرالدِّین الرازی و الخواجه نصیر الدین الطوسی علی کتاب الإشارات للشیخ الرئیس أبی علی بن سینا.

و المحاکمات مشفوع بحاشیه الملّا حبیب الله میرزا جان الباغنوی الشیرازی علیه، وقد سلک فیها مسلک الفخرالرازی نفسه فی الدفاععن عقائد السلف الأشعری.

من آثار قطب الدین الرازی: تحفه الأشراق فی شرح الکشّاف، و تحریر القواعد المنطقیه، و شرح المطالع.

• [مهمترين شرح دربارۀ رسالۀ هياكل‌النّور سهروردی]

مؤلف از فیلسوفان بزرگ حوزه فلسفی شیراز است. این اثر، شرحى است بر يكى از مهم‌ترين آثار شهاب‌الدين سهروردى (549 ـ 587 ﻫ . ق) به نام هياكل‌النور. دشتکی این شرح را در سن 18 سالگی، طی 7 روز در رد شرح جلال ­الدین دوانی موسوم به شواکل الحور نگاشته است.

• [تفسیری ادبی و عرفانی از آغاز تا سوره نساء]

مؤلف از علماى اواخر دورة صفوى است كه با نگارش كتاب جنات‌الخلود نامور شده است. خزائن‌الأنوار از آخرين تفسيرهاى ادبى و عرفانى به زبان فارسى است كه با نثرى بليغ، آيات الهى را در قالب مباحث عرفانى و معنوى تبيين كرده است. آنچه از اين تفسير موجود است جلد اوّل آن است كه تا پايان سوره نساء را دربرمى­گيرد و از ساير مجلدات اثرى در دست نيست.

• [شرح مفصل كتاب انوارالملكوت علامـه حلّی در علم كلام]

اين اثر که از جمله آثار گرانسنگ کلامی شیعه است، شرح و نقد مفصلى است بر كتاب انوار الملكوت فى شرح الياقوت اثر علاّمه حلّى كه در طى آن آراء و نظرات موافق و مخالف متكلمان شيعى و سنّى و ديگر فرق اسلامى مورد نقد و بررسى قرار گرفته است.

• [يكی از مهمترين آثار كلامی، فلسفی اسماعيلی]

زاد المسافر فلسفی ترین اثر ناصر خسر قبادیانی، نویسنده، متکلّم و فیلسوف نامدار اسماعیلی، است که نزدیک به هزار سال پیش از این (453 ق. ) تألیف شده است. این کتاب یکی از مهمترین آثار فلسفی اسماعیلی است که با توجه به زمان تألیف و جایگاه دینی مؤلف باید آن را حاوی واپسین آموزه ها و باورهای رسمی الاهیاتی، جهان شناختی و انسان شناختی فاطمان در دورۀ انسجام دستگاه دینی آنان به شمار آورد. زاد المسافر از نمونه های برجسته و کهن متون فلسفی به زبان فارسی است و لغات کمیاب و اصطلاحات فلسفی یی که در آن به کار رفته از اهمیت بسیاری برخوردار است.

• [مجموعه هفده رساله]

در اين مجموعه هفده رساله گرد آمده که غالباً پيرامون مباحث كلامى و تفسير قرآن است و منظور مؤلف از نگارش آنها آشتى دادن ميان فلسفه و كلام است. اين اثر گذشته از فوايد ادبى، از بهره ­ها و فايده ­هاى تاريخى، اجتماعى و آشنايى با معارف زمانه خواجه رشيدالدين نيز خالى نيست.

• [يازده رسالۀ عرفانی با نثری روان فارسی و عربی متأثر از انديشه‌های ابن‌ عربی و حافظ رجب بُرسی]

مؤلف از انديشمندان عهد صفوى، در رشته­ هاى گوناگون علوم و معارف اسلامى بويژه رياضيات، اسرار حروف و اعداد، تفسير و فقه صاحب نظرى توانا بشمار مي‌رود. این كتاب شامل يازده رساله علمى است كه با نثرى روان به مباحث مهمى همچون وحدت وجود، ذو مراتب بودن موجودات، تثليث عوالم انسانى و خارجى، اتحاد عاقل و معقول، اقسام سير و سلوك، اسرار عبادات، امر بين الامرين، و انسان كامل مى­پردازد.

• [شرح فلسفی عرفانی و موضوعی نهج‌البلاغه]

باقی از بزرگان شعر و ادب، و فلسفه و تصوّف، و از مشاهير خوشنويسان نسخ و ثلث دوره صفوى است. این اثر شرحى است فلسفى ـ عرفانى، با استناد به سخنان عرفا و استشهاد به اشعار شاعرانى چون مولانا جلال‌الدين بلخى، شيخ عطّار و شيخ محمود شبسترى. اين كتاب به دوازده موضوع مهم در نهج‌البلاغه، با نثر فارسى روان و آميخته به عربى، پرداخته است. از دیگر آثار اوست: تفسير قرآن كريم و شرح صحيفه سجّاديّه كه همگى صيغه صوفيانه و عرفانى دارند.

• [شرح اصطلاحات صوفيه]

مؤلف عالم و عارف نامدار پيرو مكتب ابن عربى (وحدت وجود) است و پس از قونوى، بزرگترين معرّف و برجسته­ترين نماينده مكتب شيخ اكبر است. به جهت مشخص نبودن مفاهيم الفاظ و اصطلاحات خاصّ صوفيان و نبودن فرهنگنامه‌اى جامع در اين زمينه، وی به تدوين بزرگترين اصلاحاتنامه آغازيد و در آن به توضيح قريب 1650 اصطلاح پرداخت. از جمله آثار اوست: تأويلات القرآن الكريم، شرح فصوص الحكم و اصطلاحات الصوفيه.

الأفق المبین مفصل‌ترین نگاشته حکیم استراباد، امیر محمدباقر داماد، مشهور به میرداماد است. بنابر اجازاتی که از میرداماد به تنها داماد و شاگرد او، یعنی، امیر سید احمد علوی بر جای مانده، این اثر توسط خود مؤلف تدریس می‌شده است و شاگردان بسیاری از ایران و شبه‌قاره به درس او حاضر می‌شده‌اند.

این اثر به سودای دو «الصرحة» به رشته تحریر درآمده که تمامی نسخ موجود از آن فقط در بردارنده یک «الصرحة» است. «الصرحة الاولی» به مباحث امور عامه می‌پردازد و «الصرحة الثانیة» به سودای مباحث ربوبی بوده است.

• [در اخلاق و شيوه كشورداری مبتنی بر مبانی تفكر سياسی اسلامی]

این اثر در تداوم تاريخى سلسله آثارى به وجود آمده است كه در زمينه حكمت عملى، در مجموعه فرهنگ و تمدّن اسلامى تدوين گشته‌اند. كتاب مشتمل بر دو قسم «اخلاق» و «سياست مدن» است. مؤلف مبانى تفكر سياسى شريعتمداران را با تفكر فلسفه سياسى درهم آميخته، مجموعه‌اى از دستورالعملهاى  شافى را با شكل و هيئتى اسلامى براى پادشاهان فراهم آورده است. این اثر از تكلّف عبارات و ايراد استعارات و الفاظ غريب و نامأنوس، به دور است.

• [در شرح زندگانی، فضـائل و معجزات رسول اكرم، فاطمه زهـرا و ائمۀ اطهار^(ع)]

واعظ بیهقی، فقيه، عالم، متكلّم و واعظ وارسته، معاصر فخر المحقّقين حلّى و شهيد اوّل است. این اثر به نثر شيوا و فصيح فارسى در پانزده باب است كه مؤلف آن را در شرح زندگانى، فضايل و معجزات رسول اكرم، فاطمه زهرا و دوازده امام ـ صلوات اللّه عليهم اجمعين ـ نوشته شده است. از ديگر آثار اوست: بهجةالمباهج، ترجمه كشف الغّمه اربلى، غايةالمرام فى فضائل على بن ابى طالب و ذرّيته الكرام(ع)، مصابيح القلوب، المصباح المنير فى فضائل النّبى و اهل بيته(ع).

• [کتاب اول از مجموعۀ رشیدیه]

توضیحات رشیدی کتاب اوّل از چند کتاب مجموعۀ رساله‌های دینی و کلامی رشیدالدین فضل‌الله همدانی (متولّد حدود ۶۴۵ یا ۶۴۸ و مقتول به سال ۷۱۸ ق.)، طبیب، مورّخ، دیوانسالار و وزیر سه پادشاه سلسلۀ ایلخانی است. سوای جامع‌التواریخ و کتابها و مقاله‌های علمی رشیدالدین فضل‌الله، رساله‌های او در مباحث کلام الهی که عمدتاً در مجموعۀ رشیدیه و کتاب بیان‌الحقایق (تصنیف سالهای ۷۰۷-۷۱۱ ق.) گردآورده شده، گنجینه‌ای سرشار از معارف ایرانی و اسلامی و حاوی مباحث فراوان در علوم قرآنی و کلامی است.

توضیحات رشیدی دارای دیباچه و نوزده رساله است، شامل تفسیر تسمیۀ شریفه و آیه‌های «قالوا سبحانک»، و «یسألونک عن الروح»، «الست بربّکم»، و سوره‌های مبارکۀ الکافرون و کوثر و مباحثی دیگر مانند بیان تحقیق معراج، حدیث الارواح جنود مجنّده، بیان فضایل امیّی رسول (ع) و بیان فضلیت عقل بر علم.

• [دورۀ كامل مباحث كلامی به همراه آرای عرفا و حكما با نثر روان فارسی]

این کتاب حاوى يك دوره كامل مباحث كلامى (به همراه آراى عرفا و حكما) به زبان فارسى است. شيفتگى مؤلف به علاّمه حلّى و شدّت تأثيرپذيرى از آراى اين انديشمند بزرگ در جاى جاى كتاب مشهود است. از دیگر آثار اوست: شرح فصول نصيريه، شرح الباب الحادى عشر، المحجّة البيضاء، تمهيدات، اصول خمسه كبير، الفيّه و مختصر مجمع البيان.

لطایف الحقایق کتاب چهارم از چند کتاب مجموعۀ رساله‌های دینی و کلامی رشیدالدین فضل‌الله همدانی (متولّد حدود ۶۴۵ یا ۶۴۸ و مقتول به سال ۷۱۸ ق.)، طبیب، مورّخ، دیوانسالار و وزیر سه پادشاه سلسلۀ ایلخانی است. سوای جامع‌التواریخ و کتابها و مقاله‌های علمی رشیدالدین فضل‌الله، رساله‌های او در مباحث کلام الهی که عمدتاً در مجموعۀ رشیدیه و کتاب بیان‌الحقایق (تصنیف سالهای ۷۰۷-۷۱۱ ق.) گردآورده شده، گنجینه‌ای سرشار از معارف ایرانی و اسلامی و حاوی مباحث فراوان در علوم قرآنی و کلامی است.

لطایف الحقایق، کتاب چهارم مجموعۀ رشیدیه، شامل فاتحه و دیباچه و چهارده رساله با عنوانهای زیر است: ۱) فضل الله ۲) طیّ زمان ۳) تفسیر قُل لَو کانَ البَحر مِداداً ۴) سطح و تدویر ۵) الحشر معَ التَعارف ۶) فیض و فایض ۷) کنزالمعانی ۸) آثار معجز نبوی ۹) قبض و بسیط ۱۰) تدرّج و کمال ۱۱) فتوحات ۱۲) خیرات جاریه ۱۳) لا اله الا الله ۱۴) عدد.

• [تقرير فارسی مهمترين آرای فلسفی حكيم ملا رجبعلی تبريزی]

مؤلف از شارحان آراى حكيم ملارجبعلى تبريزى و شاگردان وى است که سعی بر استحکام حکمت مشاء و ابطال برخی اصول و مبانی حکمت صدرایی داشت. او در این کتاب امّهات آراى فلسفى حكيم تبريزى و ابداعاتش را تقرير كرده است. وی نخست اين اثر را به زبان عربى نگاشت و سپس خود آن را به فارسى ترجمه كرد. از دیگر آثار اوست: عين الحكمه، تعليقات، رساله در اشتراك لفظى وجود و مبادى قياسات.

• [ترجمۀ مسكن‌الفؤاد شهيد ثانی كه به منظور تسكين خاطر افسردۀ خود و دیگر دردمندان تألیف کرده است]

این اثر با گردآورى آيات، روايات و وقايع تاريخى درباره گرفتاري‌ها و مصيبت‌هاى مؤمنان و برگزيدگان خداوند، به تسكين خاطر افسردة خود و ديگر دردمندان مى­پردازد. مترجم، مستوفى ديوان اعلى و معارف كارگزارى اول خراسان در دوران سلطنت مظفرالدين شاه قاجار و ملقّب به مجدالادبا و دبير السلطنه بوده و در عهد ولايت شاهزاده ركن ­الدوله علينقى ميرزا، فرمانفرمايى خراسان و سيستان را بر عهده داشت.

• [کتابی در نقد گفتار هنری مارتین مسیحی در تعرض بر اسلام]

با پیدایی دولت صفویه، بستری بسیار مناسب جهت گسترش فرهنگ و علوم فراهم آمد، مجاورت با ارمنستان و ارتباط با دولتهای اروپایی این دولت را بر آن واداشت که با فرهنگ مسیحی ارتباطی نزدیک یابد. در پی این رخداد تعدادی از مبشران مسیحی عازم ایران شدند و این جریان تا پایان حکومت قاجاریان نیز ادامه یافت. در این میان هنری مانرین مسیحی در سال 1226 ق به جهت تکمیل ترجمه انجیل خود عازم ایران شد و رساله ­ای جنجالی در نقد اسلام به رشته تحریر درآورد. این رساله، فرهیختگان ایرانی را بر آن داشت که نقدی بر آن بنگارند که در این جریان استاد سترگ حکمت متعالیه، حکیم ملا علی نوری نقدی فلسفی به نام حجة الاسلام ملقب به برهان الملة بر آن نگاشت.

• [تفسير دو سورۀ حمد و بقره با مقدمه‌ای در علوم قرآنی]

الإمام محمد بن عبدالكريم الشهرستاني (ت 548 ه )، من أكبر علماء القرن السادس، وُلد في خراسان، و عرفته المدارس النظامية و الجامع العلمية في عصره عالمآ مستوعبآ للمذاهب و الأفكار، و ناقدآ مقتدرآ للمعتقدات و الآراء، و مفسّرآ يتطلّع الى ماوراء الآيات من أسرار.

من آثاره المشهورة كتاب: الملل و النحل، و نهاية الإقدام في علم الكلام، و المصارعة، و مفاتيح الأسرار.

تفسير مفاتيح الأسرار و مصابيح الأبرار يشتمل على مقدمة قيّمة في علوم القرآن، و تفسير سورتي الحمد و البقرة، و هو على نقصه يتضمّن ما كان يحمله الشهرستاني من أفكار كبيرة في مسائل ترتبط بالقرآن الكريم و تفسيره.

هذا الكتاب تمّ تصحيحه على نسخته القيّمة الفريدة المحفوظة ضمن نفائس مخطوطات مجلس الشورى الإسلامي.