[در بیان حکمت، شجاعت، عفّت و عدالت به پیروی از گلستان سعدی]

فقیر شیرازی این اثر را به پيروى از كتاب گلستان سعدى نگاشته است. گلستان هشت باب ولى این کتاب چهار باب دارد. اين چهار باب به چهار عنوان اخلاق يعنى: «حكمت، شجاعت، عفت و عدالت» اختصاص يافته و براساس همين چهار باب است كه كتاب مشهور اخلاق ناصرى خواجه نصيرالدين طوسى نيز بنياد نهاده شده است.

• سرودۀ سید احمد حسینی اصفهانی متخلص به «هاتف» (در گذشتۀ سال 1198ق)

سیّد احمد حسینی اصفهانی، متخلّص به «هاتف» یکی از برجسته‌ترین شاعران دورة بازگشت در قرن دوازدهم هجری است. دیوان اشعار او مشتمل بر قصاید، غزلیات، ترجیع‌بند، قطعات، ماده‌تاریخ‌ها و رباعیات است. در میان اشعار هاتف بعضی از غزلیات و به‌ویژه ترجیع‌بند معروف او از زیبایی خاصی برخوردار است. ترجیع‌بند هاتف از بهترین و مشهورترین نمونه‌های ترجیع‌بند در تاریخ ادبیات فارسی است که موضوع «وحدت میان ادیان» با رویکردی عرفانی به بهترین و زیباترین شکل در آن مطرح شده است.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

نام حاتم طایی در سروده‌ها، داستانها و امثال فارسی از بسامد بالایی برخوردار است و حکایتهای فراوانی بطور پراکنده در متون تاریخی و ادبی به زبان فارسی دربارة وی نقل شده است اما رسالة حاتمیّه نخستین کتابی است که مستقلاً دربارة زندگانی و حکایتهای حاتم طایی به فارسی نگاشته شده است. حسین بن علی بیهقی مشهور به کاشفی این کتاب را در سال 891 هجری به درخواست سلطان حسین بایقرا و با نثری شیوا به رشتة تحریر درآورد. از نکات جالب در این رساله نقش زنان در زندگی و حکایتهای حاتم است.

مصحّح این رساله را براساس چند نسخة خطّی تصحیح کرده و در مقدمه و تعلیقات توضیحاتی سودمند آورده است به همراه مآخذ حکایتها و سروده‌های متن رساله.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• [اثری ادبی در توصيف گونه‌های غذا و نوشيدنی‌های ایرانی]

مؤلف از شاعران و نويسندگان توانمند عرصة طنزپردازى و نقيضه ­سرايى است. این اثر شامل: كنزالاشتهاء، قصايد، مثنويات، نقيضه ­ها، مقطّعات، رباعيات، و آثار منثور وى است. مجموعة اين اثر گرچه دربارة توصيف گونه ­هاى غذا و نوشيدنى است، امّا حاوى اطلاعات ارزشمند ادبى، تاريخى، اجتماعى و علمى گوناگون نيز هست.

• [اثری جامع به زبان فارسی در خوابگزاری و تعبیر رؤیا]

حبیش بن ابراهیم تفلیسی از نویسندگان پرکار سده ششم هجری است که از وی آثار متعددی در زمینه‌های گوناگون به جا مانده است. کامل التعبیر که در زمینۀ خوابگزاری نوشته شده است، در شمار آوازه‌مندترین آثار حبیش است. وی در این خوابنامه، پس از مقدمه‌ای مفید و مبسوط پیرامون خوابگزاری، به رمزشناسی خوابدیده‌ها و رؤیاها به ترتیب حروف الفبا از اقوال خوابگزارانی چون ابن سیرین، ابراهیم کرمانی و... پرداخته است. زبان حبیش در این اثر به‌سان دیگر آثارش، ساده و دربرگیرندۀ پاره‌ای از واژه‌های آذربایجانی و متداول در شمال غرب ایران است.

کامل التعبیر تا امروز بارها و بارها به چاپ رسیده است اما این چاپ‌های بسیار همگی پر از لغزش است و با آنچه از خامة تفلیسی ریخته است، تفاوت فاحش دارد. در چاپ حاضر کامل التعبیر بر بنیاد پنج دست‌نویس، تصحیح شده است.

منجیک که عوفی او را «از ساحران شاعران» شمرده، در قرن چهارم می زیسته و صاحب عرفات العاشقین درباره او نوشته: «جگر فصحا از صلابت کلام او خون گشته و اشک بلغا از غیرت بیانش گلگون شده.» شاعری چیره دست و شیرین سخن و از شعرای ممتاز عصر خود بوده است. شواربی در این کتاب، 410 بیت اشعار منجیک و نیز 20 بیت منسوب به او را گرده آورده است.

• [شرح حال يكصد تن از شاعران و عالمان معاصر مؤلف]

لاهیجی از نامدارترين دانشمندان صفوى و آخرين چهره ­هاى سبك هندى و اصفهانى است. وی، به شرح حال يك صد تن از شاعران و عالمان معاصر خود پرداخته است. نثر اثر منشيانه، مصنوع و متكلف است. ذكر اطلاعات دقيق و معتبر درباره عالمان و شاعران، ضبط دقيق سال تولد و وفات آنها، وضع شغلى هر يك، كاربرد اصطلاحات ديوانى، ادارى و ادبىِ مخصوص آن دوره با اتّكا بر حافظه و بدون دسترسى به اسناد مكتوب، از ويژگي‌هاى اين تذكره است.

• [در علم عروض و قافیه]

معيارالأشعار در علم عروض و قافيه شعر پارسى و تازى از آثار ابوجعفر محمدبن حسن ملقب به نصيرالدّين ( 597 ـ 672 ق) است. اين كتاب كه چونان ديگر آثار خواجه، نثرى پيراسته دارد و از ترتيب و تنسيقى متقن برخوردار است، به جهاتى در زبان فارسى داراى اهميت است.

در تصحيح انتقادى كتاب، نسخه كتابخانه احمد ثالث استانبول اساس قرار گرفته است. تاريخ كتابت اين نسخه سال 702 ق است و با نسخه‌اى كه بر خواجه خوانده شده مقابله گرديده است.

ميزان‌الأفكار، شرح معيارالأشعار، تصنيف مولا محمد سعدالله مفتى‌مرادآبادى است كه از دانشمندان و اديبان سده سيزدهم هجرى قمرى در هندوستان است. اين كتاب شرحى جامع بر معيارالأشعار است كه در عين ضبط متن معيارالأشعار، به توضيح مشكلات و مبهمات اين كتاب مى‌پردازد. اين اثر نخستين بار به سال 1263 ق در هند به چاپ رسيد و اينك با تصحيح مجدّد همراه با متن معيارالأشعار منتشر مى‌شود.

• [بیژن‌نامه، کک کوه‌زادنامه، داستان ببر بیان، داستان پتیاره، تهمینه‌نامۀ کوتاه، تهمینه‌نامۀ بلند و رزم‌نامه شکاوندکوه]

کتاب حاضر که هفت منظومة حماسی نام دارد در بردارندة هفت منظومة کوتاه و بلند است. این منظومه‌ها عبارتند از: 1. بیژن‌نامه؛ 2. کک کوه‌زادنامه؛ 3. ببر بیان؛ 4. داستان پتیاره؛ 5. تهمینه‌نامة کوتاه؛ 6. تهمینه‌نامة بلند؛ 7. رزم‌نامة شکاوندکوه.

هفت منظومة یادشده همگی جزو منظومه‌های پهلوانی به شمار می‌آیند و برای نخستین بار است که به صورت مستقل انتشار می‌یابند. اگرچه هفت منظومة مذکور، به تقلید از شاهکار استاد توس سروده شده‌اند و اثر تقلید و نظیره‌گویی از شاهنامة فردوسی در آنها آشکارا دیده می‌شود، با این حال اهمیّت این منظومه‌ها برای برخی پژوهشهای اساطیری - حماسی و نیز بررسی سیر تاریخی حماسه‌سرایی در ادبیات فارسی درخور توجّه است، هرچند که از برخی فواید ادبی و لغوی آنها نیز نباید غافل بود.

دستور الكاتب في تعيين المراتب تصنيف محمّد‌ بن هندوشاه نخجواني، مشهور به شمس منشي، يكي از مهم‌ترين متون فارسي در فنّ انشا و مجموعه‌اي از منشآت قرن هشتم هجري است. شمس منشي تصنيف اين كتاب را به درخواست خواجه غياث‌الدّين محمّد رشيدي (فرزند بزرگ خواجه رشيد‌الدّين فضل‌الله همداني و وزير ابوسعيد ايلخاني از 724 تا736 ق)؛ آغاز كرده است؛ امّا سالها بعد، در روزگار سلطان اويس جلايري (757-777 ق) در 767 ق، توفيق يافت، آن را به سامان برساند و به وي تقديم كند. هدف شمس منشي از تصنيف اين كتاب، ارائة شيوه‌نامه‌اي جهت سهولت فنّ انشا، براي طالبان بوده است. اين كتاب در ميان تمام مجموعه منشآت و شيوه‌نامه‌هايي كه تا پيش از آن تصنيف شده‌اند، به لحاظ تنوّع در گستردگي يگانه است و همين مصنّف را بر آن داشته، كتاب خود را در تقسيم‌بندي هايي دقيق، سامان بدهد. سبك نگارش اين كتاب فنّي و مصنوع است و از مهم‌ترين منابع تحقيق در تاريخ و نظام اداري دورة ايلخاني و سبك نثر فارسي؛ بويژه منشآت است. شمس منشي به تناسب مطلب از آيه‌هاي قرآني، احاديث و روايات، اشعار، سخنان بزرگان و حكايتها و تمثيلها بهره گرفته است.

تذكرة نشترِ عشق اثر حسين قلى خان عظيم‌آبادى، متخلّص به «عاشقى» است وی كه از آخرين قُلّه‌هاى استوار تذكره‌نويسى در شبه قاره محسوب مى‌شود از شيعيان اثنى عشرى است.

حسين قلى خان تأليف خود را با استفاده از سى و دو اثر، به عنوان مآخذ اصلى، در سال 1224 ق. آغاز کرد و در سال 1233 ق. به پايان بُرد. وى شرح احوال و برگزيدة اشعار عاشقانة هزار و چهارصد و سى و دو شاعر از شاعران متقدم تا معاصر خود را با نگاهى دقيق و با نثرى پاكيزه و آراسته در تذكره‌اش آورده است.

مصحّح، معتبرترين نسخه خطّى را به عنوان اساس انتخاب و با شش نسخة ديگر مقابله و تصحيح انتقادى كرده و اختلاف نسخه‌ها را در پاورقى نشان داده و در بخش تعليقات و اضافات توضيحات لازم را همراه با ذكر منابع و مآخذ متعدّد مربوط به شاعران نوشته است.

• [مشتمل بر غزليـات، متفرقات، رباعيات، قصيده‌ها، قطعـات، اشعار عربی و مثنوی‌های شاعر]

لاهیجی از نامدارترين دانشمندان صفوى و آخرين چهره ­هاى سبك هندى و اصفهانى است. وجود مضامين عرفانى و عشق و شيدايى و انتقاد از نامردميها از ويژگيهاى شعر اوست. حزين بيش از سى هزار بيت سرود كه حدود دوازده هزار بيت آن برجا مانده است.

صفاءالحق در جوانى از مشروطه­ خواهان بود. مدتى نيز به جهانگردى پرداخت و سه سال در بمبئى در يك بيمارستان انگليسى كار مى­ كرد و علاوه بر طب سنتى كه قبلا آشنا بود با طب جديد و روش هاى نوين معالجه نيز آشنا شد. پس از بازگشت به ايران به عنوان طبيب مجاز و نيز مأمور سيّار بهدارى در اطراف همدان به روستاييان خدمت مى­ كرد. او علاوه بر طبابت مطالعات وسيعى در ادبيات و عرفان و عقايد داشت با موسيقى و نقاشى و سوزن‌دوزى آشنا بود و در سبك هندى غزل مى­ سرود.

• [موسوم به گنج‌ا‌للّه]
• سرودۀ میرزا حسن زنوزی خویی (1172ـ 1225 هـ . ق)

میرزا حسن زنوزی خویی، ادیب و متکلّم و دانشمند اواخر سدۀ دوازدهم و اوایل سدۀ سیزدهم است که از خود آثار و نگارشهای سودمندی در زمینۀ اصول، حدیث، رجال، کلام، ادبیات و تاریخ بر جای نهاده است که از آن جمله می­توان به بحرالعلوم، ریاض­الجنّة، زبدة­الأعمال، شرح الاستبصار، دیوان اشعار و... اشاره کرد.

دیوان فانی خویی شامل غزلیات، قصاید، قطعات، ترجیع­بندها است که از یادگارهای ادبی دورۀ دنبلی­ها به شمار می­رود. میرزا حسن در این دیوان از اشعار شاعران بزرگی چون خاقانی، عطّار، سنایی، مولوی، حافظ و عراقی تأثیر پذیرفته و به وضوح لطافت و استواری سخن آنان را در مضامینی دلنشین نشان داده است.

• [به همراه چند غزل و قطعه]
• سرودۀ مؤمن حسین بن باقی یزدی ( ح 948- 1018 هـ . ق)

مولانا مؤمن حسین یزدی را می‌توان از سرآمدان رباعی‌سرایان عصر صفوی دانست. اشعار موجود در جنگ‌ها و مجموعه‌های بر جای مانده‌ای که تاکنون از مؤمن حسین شناخته شده‌اند، به استثنای چند غزل و قطعه، تمامی رباعی است، گویا او نیز مانند: خیّام، اوحدی کرمانی، بابا افضل، پردگیان حرم اندیشۀ خود را در کسوت رباعی به جلوه‌گری وامی‌داشته است.

[بخش یزد و کرمان و نواحی آن[

میرتقی‌الدین محمد ابن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دوره صفوی (زنده در 1016 ق.) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به 40 سال (از 976 تا 1016 ق.) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح احوال حدود 870 شاعر، از متقدّمین تا معاصران مؤلّف است. خاتمۀ خلاصة الأشعار، شرح حال بیش از 410 شاعر قرن دهم هجری را دربردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر، اصل هشتم از خاتمة خلاصة الأشعار است که سرگذشت و شعر چهل سخنور را در بر دارد و در دو فصل تنظیم شده است. فصل اوّل، مربوط به شاعران ناحیة یزد و بافق و ابرقوه و اردستان و زواره است و فصل دوم، به شاعران کرمان و بم و سیستان و کابل و بدخشان و دکن و کشمیر و دیگر نواحی دیار هندوستان اختصاص دارد.

• [شرح زندگانی و شهادت امام حسين^(ع) با نثر فارسی فصيح و بليغ]

مؤلف از اديبان برجسته و سياستگزاران زمان محمدشاه و ناصرالدين شاه قاجار بوده است. وی این کتاب را در نهايت سلاست الفاظ و سلامت اخبار، در شرح شهادت حضرت اباعبداللّه الحسين ـ عليه السّلام ـ با اعتماد به منابع و مآخذ معتبر تاريخى، استوار و متقن ساخته و از اطاله كلام و نقل روايات ناتمام پرهيز کرده است.

• [آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]
• سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

• سرودۀ خواجه غیاث­ الدین شیخ محمد کججانی (تبریزی) مشهور به «خواجه شیخ» (سدۀ 8)

خواجه غیاث‌الدین شیخ محمّد کُجُجانی، مشهور به خواجه شیخ، شیخ‌الاسلام تبریز به روزگار سلطان اویس و پسرش سلطان حسین جلایر (حک. 757-784 ق) بود. او که انتساب به خاندانی پرآوازه و محترم داشت، در روزگار آل‌چوپان و آل‌جلایر از نفوذ سیاسی - اجتماعی فراوانی برخوردار بود؛ با‌ این وجود دانسته‌های ما از زندگانی او اندک و محدود به بعضی اشارات تاریخی است.

به روزگار دولتشاه سمرقندی دیوان خواجه­ شیخ، متخلّص به «کُجُجی» و «کُجُج»، در عراق و آذربایجان شهرت عظیم داشت؛ اگرچه کمتر از یک سده پس از این، بنا بر قول تقی‌الدین کاشانی، متروک مانده بود. اکنون تنها نسخۀ دستیاب از این دیوان، مورخ 788 ق (روزگار حیات شاعر) و محفوظ در کتابخانۀ راشد افندی است، که سروده‌های متنوّع فارسی و نیز چهارده دوبیتی فهلوی (به زبان آذری) را در بر می‌گیرد. مصحّحان با فراهم آوردن نسخۀ یادشده، در تصحیح این دیوان و نیز واکاوی احوال شیخ کُجُجانی کوشیده‌اند.

• [بخش شیراز و نواحی آن]

میرتقی‌الدین محمد ابن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دوره صفوی (زنده در 1017 ق.) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به 40 سال (از 976 تا 1016 ق.) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح حال بیش از 867 شاعر، از گذشته تا معاصران مؤلف است. خاتمه خلاصة الأشعار، شرح حال 414 سراینده سده دهم هجری را در بردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر شامل شرح حال شعرای شیراز و نواحی آن است. 

منظومة سام‌نامه حماسه ­ای عاشقانه است که بر محور عشق سام، جهان‌پهلوان ایرانی، به پریدخت، دختر فغفور چین، شکل گرفته است. این اثر به خاطر آمیختگی با همای و همایون تاکنون به اشتباه به خواجوی کرمانی نسبت داده شده بود؛ اما مصحّح در مقدّمه ثابت کرده است که سام‌نامه از او نیست و احتمالاً توسّط چند نفر در فاصله زمانی قرن هشتم تا یازدهم سروده شده و سراینده یا سرایندگان این اثر خواسته ­اند با آوردن شرح دلاوری­ها، پهلوانی­ها و دلدادگی­ های سام به زعم خود خلأ موجود در شاهنامه پیرامون این شخصیت را پر کنند. هرچند این اثر به لحاظ ویژگی­های سبکي، زباني و ادبی متن یکدست و همگونی ندارد، اما بخش­هايي از آن گنجينة­ باارزشی از اطّلاعات اساطیری، واژه­هاي کهن و صنایع ادبي می­باشد

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

• ]بخش تبریز و آذربایجان و نواحی آن [

میر تقی‌الدین محمد بن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلّص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دورة صفوی (زنده در 1016ق) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به چهل سال (از 976 تا 1016ق) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح احوال حدود 870 شاعر، از متقدّمین تا معاصران مؤلّف است. خاتمۀ خلاصة الأشعار، شرح حال بیش از 410 شاعر قرن دهم هجری را دربردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر شامل شرح حال شاعران تبریز و آذربایجان و نواحی آن است. در مقدّمۀ آن نیز، ضمن معرفی شاعران آن دیار، به بررسی فضای فرهنگی و نقش دارالسلطنه تبریز در گسترش رویکردهای وقوعی به هنر، همچنین سیر تکوین اصطلاح وقوع در شعر پرداخته شده است.

رساله حاضر، ترجمه منظوم وصیت امام علی(ع) به امام حسین(ع) است که در سال های ابتدایی سده ششم قمری، به دست شاعر توانمند غزنین در دربار غزنویان دوم، سید حسن غزنوی ملقب به اشرف، پدید آمد.

فضای دیباچه منظوم رساله، کاملا شیعی است که آن را در زمره آثار گران قدر حکمت امامیه به نظم فارسی پیش از عهد مغول قرار می دهد.

فهمى استرآبادى يكى از شاعران خوش ذوق و نيكوشعر قرن دهم هجرى است كه متأسفانه تذكره‌نويسان اطلاع دقيقى از زندگى او ثبت نكرده‌اند، اما از قرائن موجود در اشعارش سال‌هاى تقريبى زندگيش مشخص مى‌شود.

فهمى با اين كه در بيشتر قالب‌ها شعر سروده است، هنر عمده وى در سرودن تركيب‌بندهاى عرفانى و عاشقانه زيبايى است كه بعدها تأثير و اوج آنها را در غزليات زيبا و روانى كه به سبك وقوع سروده شده است، و نيز تركيب‌بندهاى هاتف اصفهانى و وحشى بافقى مى‌بينيم.

• [سروده‌ای دربارۀ حماسۀ عاشورای حسينی به سبک شاهنامۀ فردوسی]

این اثر، مثنوى حماسى مذهبى، مهمترين اثر الهامى است كه بر وزن شاهنامه (بحر متقارب) و در چهار بخش به رشته نظم كشيده شده است. مضامين و موضوع هاى اين سروده، مقتبس از روايات صحيح كتب و مقاتل معتبر است و به شرح وقايع حادثه كربلا از آغاز تا انجام به انضمام شرح حال مختار ثقفى می­پردازد. از ديگر آثار الهامى اوست: فتحنامه حسام الملك، قصائد الهامية فى مدائح الحساميه، حديث كِساء، حسينيه و نصايح امير نظام.

تذكره ارجمند عرفات العاشقين يكى از بزرگترين و مهمترين تذكره‌هاى فارسى است كه در سالهاى 1022 ـ 1024 ه  . ق. از سوى تقى‌الدين محمّد اوحدى حسينى دقّاقى بليانى (973 ـ 1040)، شاعر، اديب و نويسنده نام‌آور دوره صفوى به رشته تحرير درآمده است. وى اين تذكره را پس از عزيمت به هند و در دربار جهانگيرشاه (حك  1014 ـ 1037) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر نزديك به  سه هزار و پانصد شاعر را از آغاز شعر فارسى تا روزگار خود در بيست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدّمين، غرفه متوسّطين، و غرفه متأخّرين فراهم آورده است.

محک خسروی جنگ غزلیات بیش از پنجاه شاعر متأخر است که بر حسب اوزان عروضی و قوافی و ردیف ترتیب یافته است. از جمله شاعرانی که نمونۀ اشعار آنها در این جنگ فراهم آمده است می­توان به آذر بیگدلی، آزاد کشمیری، درویش مجید طالقانی، عاشق اصفهانی، فتحعلی شاه قاجار، واله داغستانی، واله اصفهانی، واقف لاهوری و... اشاره کرد.

گردآورندۀ این جنگ میرزا خسرو بیگ گرجی (د:1277هـ. ق/ 1860م) است که آن را به درخواست امیر سند میرکرم علی خان و برادرش میرمراد علی خان در سال 1232هـ . ق/ 1817م. گردآورده است. وی دارای آثار دیگری همچون مجربات­العلاج، سفینه الشعرا و دیوان اشعار فارسی است.

• [ترجمه و شرح منظوم هفتاد سخن از امام علی^(ع)]

مکتبی شیرازی، شاگرد محمد دوانی، کلمات علیّه (سخنان حضرت علی (ع)) را به نظم کشیده است. وی، اين كلمات را از كتاب نثر اللئالى برگزيده و پس از ترجمه هر سخن در چند بيت، با حكايتى منظوم آن را شرح كرده است. بعضى از داستانهاى كلمات عليّه بازنويسى حكايت هايى از متون مشهور فارسى مانند شاهنامه، مرزبان نامه و منطق الطير است. زبان اثر بی ­تكلف و نزديك به محاوره است و مؤلف در آن به ايراد عباراتى موجز و به شكل امثال پرداخته، به گونه‌اى كه تعداد قابل ملاحظه‌اى از آنها در امثال و حكم دهخدا راه يافته است. اثر ديگر وی ليلى و مجنون يكى از معروفترين و زيباترين نظيره­ هاى ليلى و مجنون نظامى است.

• [بخش کهن داستان برزو پسر سهراب]

برزونامه سرگذشت برزو پسر سهراب است که پس از مرگ سهراب از شهرو زاده می‌شود و در جوانی بی‌ آن‌که به نژاد خود آگاه باشد به تحریک افراسیاب با سپاهی گران به ایران می‌آید و با نیای خود رستم نبرد می‌کند. سرانجام در یکی از نبردها نژادش شناخته می‌شود و جنگ و ستیز به صلح و دوستی می‌انجامد. برزونامه در اصل دو منظومة جداگانه بوده است که یکی را شاعری به نام شمس‌الدین محمد کوسج در حدود قرن هشتم و دیگری را شاعری با تخلص عطایی در رن دهم سروده‌اند. شخصی این دو منظومه را به یکدیگر پیوند داده و منظومه‌ای بزرگ مشتمل بر حدود 33000 بیت فراهم آورده است. آنچه در این کتاب ارائه گردیده است، متن کامل بخش کهن داستان است که بر پایة پنج دستنویس تصحیح شده است

• [مجموعه غزلیات و رباعيات فارسی]

غالب دهلوى را مى­توان سرآمد خيل شاعرانى دانست كه در عين توجه به بازگشت ادبى ايران، گسستن از سبك هندى را نپسنديدند. بازگشت ادبى در او تنها اين تأثير را نهاد كه تعقيدهاى لفظى و معنوى سبك هندى را در شعر خود تعديل كرد. بارزترين جلوه انديشه غالب در عالم سخنورى، اعتقاد تام وى به دين مبين اسلام و اهل بيت عصمت و طهارت (ع) است.

• [فرهنگ اعداد كلمات]

این اثر كه مى­توان از آن با عنوان فرهنگ اعداد كلمات ياد كرد، بر پاية اعداد كلمات است كه به حساب جمل يا ابجد محاسبه شده و فرهنگى مرجع براى استفاده اهل تحقيق و ادب و راهنماى سودمندى به منظور محاسبه ماده تاريخ است. در اين فرهنگ مدخل‌هاى عددى از عدد 3 آغاز مى­شود و به عدد 1072 پايان مى­پذيرد.

[شرح حال شعرای كاشان]

اين اثر كه بنابر شواهد و قراين موجود به انگيزه آموزش فلسفه تأليف شده، شامل يكدوره طبيعيات و الهيات و مباحثى در سير و سلوك و صفات عارفان و سالكان است. از جمله امتيازات اين اثر، اين است كه به طرح اصل مباحث اكتفا کرده و از ارائه اشكالها، اعتراضها، شبهات و تشكيك­ها احتراز شده است.

• [111 نامه در موضوعات مختلف با نثری اديبانه، مرسَل و متكلّف]

میبدی، ادیب، ریاضیدان و حكيمى مشّائى است، امّا همچون استاد خود جلال­الدین دوانی در شعر مذاق عرفانى داشت. مجموعه رسائل و مكاتبات او در اين كتاب با نثرى اديبانه، مُرسَل و متكلّف نوشته شده. اين اثر شامل 111 نامه در موضوعات اخلاقى، سياسى و اجتماعى است كه نويسنده در آن علاوه بر توصيف وضعيّت روزگار خود، به ذكر مقام ديوانى و ارتباطش با بزرگان و فرمانروايان آن دوران مى­پردازد. از دیگر آثار اوست: شرح ديوان حضرت على (ع) با فواتح سبعه آن و حواشى بر كافيه، هدايةالحكمه، طوالع و شمسيه.

• [آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]
• سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

• [گزيدۀ مثنوی معنوی با انتخاب فيض كاشانی]
• ملامحسن فيض كاشانی(1007- 1091 هـ.ق)

اثر محمّد بن مرتضى بن شاه محمود، مشهور به علاّمه ملاّمحسن فيض كاشانى (سده 11)، تصحیح جویا جهانبخش

این اثر برگزيدة مثنوى معنوى مولانا جلال‌الدّين محمّد بلخى، عارف سده هفتم، است. فیض كتاب را براى بهره ­مندى رهروان طريقت مرتب كرده و كوشيده در هر بخش از آن، ابيات متناسب با يك معنا را از جاى جاى مثنوى گرد آورد و با عنوانى متكّى بر مصطلحات عرفانى و معانى حديثى و قرآنى سامان دهد.

فرهنگ منظوم جامع اللّغات را ادیبى به نام نیازى حجازى (یا نیازى بخارى) در نیمه دوم قرن دهم هجرى تألیف کرده است.
این فرهنگ حدودآ شامل 1600 لغت فارسى و عربى و غیره است که در 162 قطعه و 611 بیت، در هشت بحر عروضى، سروده شده است.
با توجّه به آنکه تعداد اندکى از این گونه فرهنگ هاى منظوم کهن شناسایى و نشر شده و جامع اللّغات نیز در سده 10تألیف شده و یکى از منابع فرهنگ هاى معروفى مانند جهانگیرى و مجمع الفرس بوده و نسخه منحصر به فردى از آن موجود است، حائز اهمیت است.
یکى از ویژگی هاى لغوى جامع اللّغات آن است که مؤلّف در تعریف بعضى از لغات، کلمات و ترکیباتى را می آورد که نشان دهنده زبان طبیعى منطقه و زمان او بوده است.

• [منظومه‌ای کهن؛ سروده به سال 482 هـ . ق]
• سراینده­ای متخلص به «ربیع» (زادۀ 420 هـ . ق)

على‌نامه منظومه‌اى شيعى و بازمانده از سده پنجم هجرى است كه شاعرى به نام يا تخلّص «ربيع» آن را در سال 482 ه  . سروده است. از سراينده آگاهى زيادى در دست نيست. وى در سال 420 ه  . زاده شده و اين منظومه را احتمالا در خراسان سروده و به على‌بن طاهر عريضى، حاكم سبزوار تقديم كرده است.

منظومه حماسى على‌نامه در دو دفتر فراهم آمده و سراينده ماجراهاى جنگ جمل و صفّين را در اين دو دفتر به نظم كشيده است.

اين اثر هم از نظر تاريخ شعر فارسى و حماسى و هم از نظر تاريخ شعر شيعى و حماسه‌هاى شيعى و تاريخى ارزش و اهميت زيادى دارد و مى‌تواند از جنبه‌هاى گوناگون مورد توجه پژوهشگران قرار گيرد

[آخرین تصحیح رینولد.ا.نیکلسون و مقابلۀ مجدّد با نسخۀ قونیه]

سرودۀ مولانا جلال­ الدین محمد بلخی (604-672 هـ . ق)

مثنوی معنوی، شاهکار عارف و شاعر شهیر ایران مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، سالها پیش به تصحیح عالمانه و محققانة دانشمند بزرگ انگلیسی، رینولد .ا. نیکلسون، انتشار یافت که هنوز هم موفق‌ترین و منقح‌ترین تصحیح مثنوی در دنیاست. نیکلسون بعدها در پاره‌ای از تصحیحات خود تجدیدنظر کرد و نسخه‌بدل‌ها و قرائت‌های مختلف نسخ خطی مثنوی قرن هفتم از جمله نسخة قونیه را نیز انتشار داد که همگی آنها در چاپ حاضر اعمال شده است، به نحوی که می‌توان این چاپ را آخرین تصحیح نیکلسون از مثنوی خواند، و آن را صحیح‌ترین متن مثنوی دانست که بر اساس کهن‌ترین نسخ خطی به شیوة علمی انتقادی تصحیح شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.

• [مثنوی عرفانی و اخلاقی به پیروی از بوستان سعدی]

مؤلف از جمله شيفتگان سعدى است كه سه اثر خود: خرابات، خانقاه و گنج فقير را به پيروى از گلستان، بوستان و غزلهاى سعدى نگاشته است. این اثر به شيوه بوستان به نظم كشيده شده است و حاوى مطالب و معارف اخلاقى و عرفانى فراوان است. زبان ساده و بيانی روان دارد، هر چند در مواردى از واژگان كهن فارسى بهره برده است. همچنين از واژه ­هاى متداول در زبان مردم شيراز و فارس با هدف حفظ آنها از خطر ركود و نابودى استفاده كرده است.

• [مشتمل بر غزلیات، قصاید و ملمعات و مثنوی مشرق‌الانوار و رباعیات]
• سرودۀ میرمحمد باقر داماد (970 ـ 1040 هـ . ق)

ميرداماد در حوزه فكرى اصفهان، سعى داشت تا مبانى حكمت مشّا را با جلوه­هاى اشراقى در هم آميزد و با استفاده از تعاليم اعتقادى شيعى نظام فلسفى اسلامى نوينى را ارائه دهد كه خود آن را حكمت يمانى ناميد. این اثر از سروده­هاى اوست مشتمل بر: قصايد، غزليات و ملمّعات (شعر عربى) و مثنوى مشرق‌الانوار و رباعيات. ميرداماد در سرودن اين اشعار به سبك هندى نظر داشته است. اشعاری که می توان ادعا کرد شعر محض نیست بلکه گنجینه ای از جواهرات معنوی و تأملات گران قدر او در زمینه های گوناگون است. از جمله آثار اوست: القبسات، الافق المبین، تقویم الایمان.

ثواقب ­المناقب اولیاء­الله، تألیف عبدالوهاب بن جلال­ الدین محمد همدانی(درگذشته 954 ق) تحریری جدید و گزیده­ ای از مناقب­ العارفین تألیف شمس ­الدین احمد افلاکی عارفی (درگذشته رجب 761 ق) است که در 947 ق فراهم آمده و مأخذی مهم در شرح احوال و مناقب و کرامات مولانا جلال­ الدین محمد بلخی رومی (504- 672 ق) صاحب مثنوی معنویِ و هفت تن دیگر از بستگان او به ­شمار می­آید. ثواقب المناقب نسبتاً به عبارتی ساده ­تر و با نظمی منسجم­تر از مناقب ­العارفین مرتب شده است و مؤلف در آن برخی روایات افلاکی را تصحیح، تأویل و تعدیل کرده است. این کتاب تاکنون به دلایلی، کمتر مورد توجه مولوی­ شناسان و طریقه مولویه قرار داشت و اینک برای نخستین بار به چاپ می­رسد.

دکتر عارف نوشاهی، مصحح پاکستانی، تصحیح کتاب براساس سه نسخه خطی تاریخ­دار قرن دهم هجری انجام داده است و مقدمه ­ای در شرح حال مؤلف و اهمیت اثر او در ادبیات مولویه نگاشته است.

• [دیوان اشعار، فتح و ظفر/ زبدة الآثار، مقالات شیبانی، بیانات، فواکه السحر]

ابونصر فتح الله خان شیبانی (1241- 1308ه.ق) از شاعران دورة دوم بازگشت ادبی و از پیشگامان جنبش مشروطه به حساب می آید. در این کتاب، آثار موجود شیبانی (دیوان اشعار، مقالات سه‌گانه، منظومة فتح و ظفر، زبده الآثار، فواکه السحر، بیانات شیبانی) تصحیح شده و در مقدمه، با مراجعه به آثار شیبانی و تذکره‌های معاصر شاعر، شرح دقیقی از احوال و افکار شاعر بیان گردیده است.

• [غزليات، قصايد، قطعات، تركيب‌بندها، مثنويات و تک‌بيتهای نجيب كاشانی]

نجيب از شاعران بزرگ سبك هندى، شاعرى مضمون ­پرداز و لطيف ­طبع است و سخنش آراسته با صناعات ادبى است. وى مدتى به هند سفر كرد و حاكم كشمير شد و با بازگشت به ایران به دستگاه شاه سليمان صفوى پيوست. از ديگر آثار اوست: تاريخ كشيكخانه به نظم و نثر.

• [کتاب نصيب الفتيان و التبيان، ملتمسات، نزهة‌الكتّاب و تحفة­الاحباب، قواعدالرسایل و فراید الفضایل، غنية‌الكاتب و منیة الطالب، رسوم‌الرسائل و نجوم الفضائل]

اثر فوق با نثری مصنوع و مکلّف مشتمل بر رساله­های ذیل است: 1. نصيب الفتيان و التبيان كه نصاب عربى به فارسى است. 2. ملتمسات كه مشتمل بر درخواستهاى مختلف به صورت قطعه و رباعى است. 3. نزهةالكتّاب و تحفةالأحباب، در قضاياى اخوانيات و وقوع حوادث و اختلاف حالات. 4. قواعد الرسايل و فرايد الفضايل، مشتمل بر قواعد نامه­ نگارى مطابق كاربرد زمان مؤلف در غايت لطف و ايجاز. 5. غنيةالكاتب و منيةالطالب، در شيوه مكاتبات و معرفت ترتيب مخاطبات. 6. رسوم الرسائل و نجوم الفضائل، نيز در فن نامه نگارى است.

• [مفصل‌ترين و پرتنوع‌ترين قصه‌های عاميانه چند سدۀ اخير]

اسكندرنامه به نوعى هجويه اساطير تاريخى و پهلوانى كهن و آغازى در سير داستان­ نويسى جديد فارسى است. نثر کتاب نيز نمايندة مرحله انتقالى از نثر منشيانة عصر صفوى به نثر داستانى دورة قاجارى است. بنابراين اسكندرنامه هم از جهت داستانى، هم از حيث جامعه­ شناسى و نيز چگونگى تحوّل نثر فارسى داراى اهميت است.

• سرودۀ خاقانی شروانی (سدۀ 6)

از خاقانى شروانى ـ اديب و سراينده نامى سده ششم هجرى ـ سه نوشته مستقلّ بر جاى مانده است. يكى منشآت وى كه شامل نامه‌هاى ارسالى او به بزرگان آن روزگار و افراد خانواده‌اش بوده و نمودارى از شيوه نثر او مى‌باشد. اثر بعدى، ديوان او است كه شامل قصيده‌ها، غزل‌ها، رباعى‌ها و ديگر انواع سروده‌هاى وى است. اثر سوم ـ كه هم‌اكنون در دستان شماست ـ منظومه تحفة‌العراقين مى‌باشد كه شامل بيش از 3100 بيت است و در سال 551 هجرى به جمال‌الدّين موصلى پيشكش شده است.

خاقانى اين منظومه را اندكى پيش از پيشكش كردن به جمال‌الدّين موصلى سروده است. وى در اين اثر به توصيف سفرى پرداخته كه براى اتّصال به درگاه محمّد بن محمود سلجوقى به عراق (ايران مركزى) داشته است. وى در اين سفر موفّق به ديدار پادشاه سلجوقى نشد و ناگزير به شروان بازگشت. خاقانى در آن سال قصد سفر حجّ را نيز داشت كه اين سفر نيز محقّق نشد و لذا او تحفة‌العراقين را سرود و در ضمن آن، سفرى خيالى را براى خورشيد ترتيب داد و خورشيد را راهى عراق، بغداد، كوفه، مكّه و مدينه كرده و با اين بهانه به ذكر آرزوى خود براى ديدار اين شهرها و اماكن مقدّس پرداخت. در اين ميان، به مدح برخى از بزرگان اين سرزمين‌ها پرداخته و اطّلاعات سودمندى را ـ بخصوص درباره زندگى خانوادگى خود ـ درج كرده كه در جاى ديگر نشانى از آنها نداريم

• [ترجمۀ كهن مجموعه اشعار سرايندگان نامدار و اقوال و امثال عربی]

مؤلف از اديبان و سخنوران شهيری است كه در نحو و خطب و فنون شعرى و علوم ادبى و عربى در عصر خود بى­نظير بوده است. این اثر، مجموعه‌اى از اشعار سرايندگان نامدار ـ بيشتر ايرانى و از اهالى خراسان و خوارزم ـ و اقوال و حكايات عربى است. اين مجموعه را موفّق بن طاهر بن أبى سهل فاريابى به فارسى برگردانده و ذيل اشعار و اقوال عربى درج كرده است. از دیگر آثار اوست: شرح سقط الزّند أبو العلاء معرّى كه در آن به غور در اسرار معانى اشعار أبوالعلاء پرداخته است.