بررسی کارنامۀ علمی، فرهنگی و سیاسی خاندان حمّوئیان خراسان، شام و یزد

حموئيان خانداني كم‌نظير در تاريخ ايران و اسلام هستند. افراد اين خاندان از قرن سوم تا قرن دوازدهم هجري، نسل به نسل در حوزه‌هاي عرفان، فقه، سياست، طب، نجوم و ... فعاليت داشته و در زمرة رجال مهم و برجستة روزگار خود بوده‌اند. حوزة نفوذ و اثرگذاري آل‌حمويه علاوه بر اين بازة طولاني زماني، از حيث گسترة جغرافيايي نيز چشم‌گير است و خراسان، شام، مصر، يزد و اردكان را شامل مي‌شود. كتاب حاضر با معرفي حدود 60 تن از افراد اين خاندان و ترسيم شجره‌نامة آنان، به شرح اقدامات حموئيان در حوزه‌هاي مختلف علمي، ديني، فرهنگي و سياسي پرداخته است.

• [در پادشاهی خسرو انوشیروان]

تاکنون پژوهش دربارۀ شاهنامۀ فردوسی به سبب جایگاه آن به عنوان یک شاهکار ادبی و حماسی در ایران و جهان، بیشتر در حوزۀ ادبیات صورت پذیرفته است اما مطالعات اولیۀ نگارنده که از سال 1386 در چند مقاله به تدریج منتشر گردید نشان‌ داد که پادشاهی خسروانوشیروان در شاهنامه با بیش از 4500 بیت (تقریباً یک‌یازدهم کل سروده‌های فردوسی) در مقایسه با متون تاریخی اوایل دورۀ اسلامی دربردارندۀ گزارشهای بسیار با ارزش و گاه معتبرتر است و در پی آن این فرضیه به طور جدّی مطرح گردید که فردوسی به منبع خاصی (احتمالاًً کتاب الکارنامج فی سیرة انوشروان) دسترسی یافته بود و افزون بر استفاده از شاهنامۀ ابومنصوری، با استفاده از آن نیز شرح پادشاهی خسروانوشیروان را در شاهنامه تکمیل کرده است. کتاب حاضر ضمن بررسی این فرضیه به تبیین منابع خاص تاریخ پادشاهی خسروانوشیروان درمتون اوایل دورۀ اسلامی به‌ویژه  نهایۀ الارب، اخبار الطوال و تجارب ‌الامم پرداخته است.

(روش شناسیِ ویرایش و بازسازی)

از آن‌جا که متون ایرانیِ مانوی بازیافته از واحة تورفان در شین‌جیانِ چین در اکثر دانشگاه‌های ایران تدریس می‌شود، درس‌نامه‌اي کوتاه به رشتة تحریر درآمد تا دانشجويان و پژوهشگران و علاقه‌مندان به ادبيات و دست‌نويس‌هاي مانوي، پس از آشنا شدن با روش قرائت اين متون، قادر باشند خود متون مانوي را بخوانند و آن را بازسازی کنند؛ متوني که بسياري از آن‌ها دست‌ناخورده چشم‌‌انتظار متخصصان جوان و به‌ويژه پژوهشگران ايراني‌اند که دست‌کم امتياز همزباني يا همدلي با این متون را دارند. نوشتة حاضر می‌کوشد مقدمات روش‌شناسي، مباني و اصول اولية قرائت و بازسازی متون ايراني به خط مانوي را در اختیار علاقه‌مندان قرار دهد.

نويسندة كتاب رستم التواريخ خود را ميرزا محمد هاشم متخلص به آصف شهير به رستم الحكما مي خواند كه فرزند امير محمد حسن خوش حكايت و از نوادگان خانواده هاي صاحب نام و جاه است. با اين حال، به جز آن چه خود نوشته است، تا كنون در جاي ديگري نام و نشاني از او يافت نشده است. افزون بر رستم التواريخ، سه نوشته ي ديگر از او با عنوان هاي داستان سئوال و جواب حکيمانه،  شمس الانوار و تاريخ دارالعرفان خمسه منتشر شده است.

بر مبناي ادعاي كتاب حاضر، رستم الحكما نام پوشيده اي براي رضاقلي خان هدايت است كه در 15 محرم 1215 قمري زاده شد و در 1288 در سن هفتاد و سه سالگي درگذشت. وي منصب شحنگي شيراز، امير الشعرايي ايران و للگي دو شاهزاده ي قاجار را به عهده داشت. اميركبير او را به سفارت به خوارزم فرستاد، و ناظم و رييس دارالفنون و نايب وزير علوم بود. تا كنون فهرس التواريخ، روضه الصفاي ناصري، مجمع الفصحا، رياض العارفين و سفارت نامه ي خوارزم از او منتشر شده است.

• [(در تفسیر کشف الاسرار میبدی)]

این کتاب تحلیل و بررسی یکی از شیوا‌ترین تفسیرهای عرفانی به زبان فارسی، تفسیر کشف‌الاسرار و عدةالابرار رشیدالدین میبدی، مفسر قرن ششم هجری است و به ‌طور عمده جنبة هرمنوتیکی یا روش خاص تفسیری - تأویلی و صوفیانة قرآن را از دیدگاه رشیدالدین میبدی مورد بررسی قرار می‌دهد.

هدف نویسنده پرداختن به دو جنبة هرمنوتیک و آموزه‌های قرآنی و تأثیر متقابل این دو در نوشتن تفسیری عرفانی بر قرآن است و به پیوند میان آیات قرآنی، تجربة عرفانی و زبان تفسیر توجه خاصی دارد. وی در این اثر در کنار قرآن و بهره‌گیری از سخنان صوفیان، به احادیث نیز استناد می‌جوید و می‌کوشد نشان دهد که چگونه میبدی از اسرار باطنی قرآن پرده برداشته و حقایق عرفانی آن را کشف کرده است.

متن انگلیسی این کتاب در بیست‌ و پنجمین دورة کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال 1386 ش. موفق به دریافت جایزة بهترین کتاب خارجی سال شد.

• [پژوهش‌هایی در زندگی، روزگار، فلسفه و علم خواجه نصیر‌الدّین طوسی]

در این مجموعه مقالاتی پیرامون زندگی، آثار و اندیشه‌های خواجه نصیرالدین طوسی، در زمینه‌های مختلف علمی، فلسفی، کلامی، تاریخی و ... گرد آمده است. این مجموعه در واقع گوشه‌ای از پژوهش‌هایی است که در بیش از یک قرن دربارة خواجه نصیرالدین طوسی انجام شده است. برخی از این مقالات از لحاظ تاریخی اهمیت دارند، و برخی دیگر نیز تحقیقات و پژوهش‌های جدیدی است که به قلم شماری از اندیشه‌مندان ایرانی و خارجی به رشتة تحریر درآمده است و یا به درخواست ویراستاران برای درج در این مجموعه تألیف شده است.

• [مقالاتی دربارۀ تاریخ ریاضیات، نجوم، مکانیک و پزشکی]

اثر حاضر مجموعه مقالاتی است به زبان فارسی، انگلیسی و فرانسه درباره تاریخ ریاضیات، نجوم، مکانیک و پزشکی که مقالات فارسی آن در دو بخش فراهم آمده است. در بخش اول که شامل هفت مقاله است دیدگاه شماری از دانشمندان پرآوازه پیرامون برخی مباحث و مسائل دانشهای یاد شده مورد بررسی قرار گرفته است.

بخش دوم این اثر نیز شامل شش مقاله دربارۀ خواجه نصرالدین طوسی و مکتب علمی اوست. این مقالات به مناسبت برگزاری همایش میراث علمی و فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی که در اسفند ماه 1389 برگزار شد، منتشر می­شود.در بخش مقالات انگلیسی و فرانسه نیز شش مقاله در زمینه­ های مختلف تاریخ علم گرد آمده است.

• [جستارهایی در معرفی و ارزیابی دستنویس‌های شاهنامه و روش تصحیح انتقادی متن]

شاهنامه از دست­نویس تا متن شامل مجموعه مقالات پراکندۀ دکتر جلال خالقی مطلق در زمینۀ شاهنامه پژوهی و نقد و ارزیابی برخی از دست ­نویس­ها و نسخه­های آن، اهمیت آنها و دیگر مقالات مرتبط با تصحیح شاهنامه است.

همچنین شماری از این مقالات در زمینۀ روش­های تصحیح متن در ایران، و روش تنظیم نسخه ­بدل­ها و ... در این اثر ارائه شده است.

نصیرالدّین طوسی تنها یک پژوهشگر علمی و فلک­شناس ریاضیدان نبوده است، بلکه او فیلسوفی بوده که یک دستگاه فلسفی کمال­پذیر، از هر دو جنبۀ علمی و نظری، داشته است. وضعیّت وی همچون وضعیّت فیلسوفان اسلام، از قبیل: کِندی و فارابی و ابن سینا و دیگران است.

فلسفۀ اسلامی پس از ابوحامد غَزالی درگیرِ دو جریان گردید: جریانی که همگامی با غزالی می­کند و با فلسفه­گراییِ پنهانی به چیره­سازی شریعت می­پردازد. پرچمدار این جریان همان فخررازی است. جریان دیگر، جریانی است که آشکارا دین­پژوهی می­کند و به راستی به فلسفه­گرایی می­پردازد، و شاخص­ترین پردازندگانِ بدان، همان نصیرالدّین طوسی است. و این موضوع در حقیقت، خود نشان می_­دهد که پیکار میان فیلسوفان و متکلّمان با پیدایش مؤلّف تهافت الفلاسفه پایان نپذیرفته است.

• [دفتر اوّل]

تاکنون تقریباً همگی محققان شرقی و غربی مثنوی مولوی بر این باور بودند که مثنوی فاقد ساختار، نظم و سیستم می­باشد و مطالب آن مجموعه نامربوطی از حکایت­های قرآنی، قصه­ های عامیانه و مطالب عرفانی است. آرتور آربری می­گوید: سروده­ای پراکنده و آشفته است. و شیمل می­گوید: هیچ ساختاری ندارد.

اما نویسنده کتاب با تأکید بر خلاقیت مولانا و بینش باطنی او و مبانی عرفانی نظری، دیدگاه عدم ساختار در مثنوی را مردود می­شمارد و با روش هرمنوتیکی و ساختارشناسی و با تطبیق دو اصل نقد ادبی پاراللیسم و انعکاس متقاطع بر مثنوی و با با رویکردی کل­نگر به متن، پس از هفتصد سال ساختار بدیع، پیوسته و منسجم مثنوی را اثبات و کشف می­کند و با شانزده دیاگرام نشان می­دهد. و مطالب جدیدی را براساس این روش از مثنوی استخراج می­کند.

کتاب حاضر رویدادی بزرگ در مورد مطالعات ادبیات عرفانی به طور کلی اثر مولانا به طور خاص می­باشد.

(پرفسور سید حسین نصر، دانشگاه جرج واشنگتن)