بررسی اصطلاحات و مفاهیم دانش استیفا در متونی كه مستوفیان نگاشته‌اند و به‌ویژه در میان تعاریفی كه خود ایشان برای این اصطلاحات و مفاهیم یاد کرده‌انداز مطمئن‌ترین راهكارها برای دستیابی به مفهوم دقیق مصطلحات استیفا است. المرشد فی الحساب اثر حسن بن علی در سال 691 ق به زبان فارسی در دو بخش اصلی ریاضیات و استیفا نگاشته شده است. بخش دوم اثر در دانش استیفا، كهن‌ترین اثر شناخته شدۀ فارسی در آموزش دانش استیفا است. در این بخش، فصلی هست كه شماری از اصطلاحات استیفا در آن به‌صورت پیاپی تعریف شده است. پژوهش کنونی در تصحیح این بخش المرشدفی الحساب و شرح اصطلاحات به کار رفته در آن است.
اثر حاضر مجموعه مقالاتی است به زبان فارسی، انگلیسی و فرانسه درباره تاریخ ریاضیات، نجوم، مکانیک و پزشکی که مقالات فارسی آن در دو بخش فراهم آمده است. در بخش اول که شامل هفت مقاله است دیدگاه شماری از دانشمندان پرآوازه پیرامون برخی مباحث و مسائل دانشهای یاد شده مورد بررسی قرار گرفته است.
بخش دوم این اثر نیز شامل شش مقاله دربارۀ خواجه نصرالدین طوسی و مکتب علمی اوست. این مقالات به مناسبت برگزاری همایش میراث علمی و فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی که در اسفند ماه 1389 برگزار شد، منتشر میشود.در بخش مقالات انگلیسی و فرانسه نیز شش مقاله در زمینه های مختلف تاریخ علم گرد آمده است.
موضوع این اثر، تعیین نخستین ترجمة قرآن و تحلیل و نقد افزون بر شش تحریر قدیم و جدید کهن ترین ترجمة قرآن به فارسی است. مؤلف برای پژوهش خود ترجمة سوره یوسف را برگزیده و بدین منظور ویراستی تازه از شش تحریر (متعلق به قرن چهارم تا ششم) ترجمة سورة یوسف از قرآن فارسی کهن عرضه کرده است. وی در طی این اثر، مسائل عمدة متن شناسی را به بحث میگذارد و از آموزه های تازهای در تصحیح متون سخن به میان میآورد.
رستم التواریخ با درگذشت کریم خان زند (1119 – 1193 ق 1705 – 1779 م) آغاز می شود و بی درنگ توفانی از درگیری های درون خاندانی زندیه و شورش های سرکشان نواحی آغاز و جهانی پرآشوب به تصویر کشیده می شود.
سه سال از مرگ کریم خان می گذرد و نویسنده از هفده سالگی خود و درس خواندن در مکتب می گوید و اینکه نزدیک به هفتاد نفر از بزرگ زادگان هم دبستانی او بوده اند. یکی از ایشان «محمدرضای ولد آقاکبیر صراف» است که داستان رفتنش به هندوستان و گرفتن پایتخت آن مقدمۀ کتاب می شود.
در شرح رویدادها هرکدام از دوره های یادشده، رستم الحکما گزارش تاریخی خود را بسته به اینکه چه موقعیتی را توصیف می کند با داستان هایی از ویرانی ها، یا هزل و هجو فرومایگان و منحطان و یا حکایات دلکش همراه کرده است.
او با کاربرد فنون هجو فرومایگان و منحطان و یا حکایات دلکش همراه کرده است. او با کاربرد فنون حفظ فاصلۀ بین روایت با ناظر روایت، جا به جا با اشعاری از خود و دیگران و پندها و نصایح گوناگون و گفتار ائمه و بزرگان روایت را قطع می کند و خواننده و شنونده را همواره در سطحی بالاتر از رویدادها نگه داشته و از غرق شدن او در روایت جلوگیری می کند.
تاریخ، ادب و سیاست در رستم التواریخ به هم آمیخته است تا در اثری شگفت و یگانه در میان همگنان زیر و روی پوست جامعۀ ایران در دوره ای پرآشوب به تصویر کشیده شود: این متن کتاب تاریخی است که رویدادهایش در یک دستگاه گوارش ادبی استادانه جمع بندی و پرداخته شده و نشیب جامعۀ ایران پس از پایان کار شاه سلطان حسین تا دورۀ قاجارها را به دست می دهد.
نزدیک به نیم قرن از انتشار رستم التواریخ در عرصۀ عمومی می گذرد. به گواهی یادکرد جهانگیر تفضلی از استادش جایگاه این کتاب در میان نخبگان فرهنگی از دهه ها پیش شناخته شده بود. با همۀ تلاش هایی که شده هنوز کوچکترین اطلاعی از نویسنده جز آنچه خود نوشته به دانسته های ما اضافه نشده است. دلیل این ناکامی تنها یک چیز می تواند باشد: فردی با نام و مشخصات محمدهاشم آصف رستم الحکما وجود تاریخی نداشته است و این نام جز پوششی برای پنهان نگاه داشتن هویت حقیقی نویسندۀ چیره دست شناخته شده ای که دلایل خاص خود را از این پرده پوشی داشته نبوده است.
حاصل یافته های این نگارنده این است که بر پایۀ اطلاعات موجود رستم الحکما نمی تواند کسی به غیر از رضاقلی خان هدایت باشد و این ادعایی است که در اینجا و برای نخستین بار از زمان نگارش کتاب های محمدهاشم آصف شده است.
برای اثبات مدعای گفته شده، نخست ویژگیهای متن رستم التواریخ و همچنین برخی دیدگاه های نویسنده که از لابلای نوشته های کتاب قابل دریافت است دسته بندی شده و با نوشته ها و آگاهی هایی از رضاقلی خان هدایت تطبیق داده می شود. سپس تلاش می شود تا ردی از دانسته های موجود دربارۀ رضاقلی خان هدایت در رستم التواریخ پیدا شود. به نظر می رسد که رضاقلی خان نشانه هایی را در کتاب گنجانده است تا خوانندگان آینده هویت راستین نویسندۀ کتاب را دریابند.
نويسندة كتاب رستم التواريخ خود را ميرزا محمد هاشم متخلص به آصف شهير به رستم الحكما مي خواند كه فرزند امير محمد حسن خوش حكايت و از نوادگان خانواده هاي صاحب نام و جاه است. با اين حال، به جز آن چه خود نوشته است، تا كنون در جاي ديگري نام و نشاني از او يافت نشده است. افزون بر رستم التواريخ، سه نوشته ي ديگر از او با عنوان هاي داستان سئوال و جواب حکيمانه، شمس الانوار و تاريخ دارالعرفان خمسه منتشر شده است.
بر مبناي ادعاي كتاب حاضر، رستم الحكما نام پوشيده اي براي رضاقلي خان هدايت است كه در 15 محرم 1215 قمري زاده شد و در 1288 در سن هفتاد و سه سالگي درگذشت. وي منصب شحنگي شيراز، امير الشعرايي ايران و للگي دو شاهزاده ي قاجار را به عهده داشت. اميركبير او را به سفارت به خوارزم فرستاد، و ناظم و رييس دارالفنون و نايب وزير علوم بود. تا كنون فهرس التواريخ، روضه الصفاي ناصري، مجمع الفصحا، رياض العارفين و سفارت نامه ي خوارزم از او منتشر شده است.
این کتاب تحلیل و بررسی یکی از شیوا‌ترین تفسیرهای عرفانی به زبان فارسی، تفسیر کشف‌الاسرار و عدةالابرار رشیدالدین میبدی، مفسر قرن ششم هجری است و به طور عمده جنبة هرمنوتیکی یا روش خاص تفسیری - تأویلی و صوفیانة قرآن را از دیدگاه رشیدالدین میبدی مورد بررسی قرار میدهد.
هدف نویسنده پرداختن به دو جنبة هرمنوتیک و آموزه‌های قرآنی و تأثیر متقابل این دو در نوشتن تفسیری عرفانی بر قرآن است و به پیوند میان آیات قرآنی، تجربة عرفانی و زبان تفسیر توجه خاصی دارد. وی در این اثر در کنار قرآن و بهره‌گیری از سخنان صوفیان، به احادیث نیز استناد می‌جوید و می‌کوشد نشان دهد که چگونه میبدی از اسرار باطنی قرآن پرده برداشته و حقایق عرفانی آن را کشف کرده است.
متن انگلیسی این کتاب در بیست و پنجمین دورة کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال 1386 ش. موفق به دریافت جایزة بهترین کتاب خارجی سال شد.
نصیرالدّین طوسی تنها یک پژوهشگر علمی و فلکشناس ریاضیدان نبوده است، بلکه او فیلسوفی بوده که یک دستگاه فلسفی کمالپذیر، از هر دو جنبۀ علمی و نظری، داشته است. وضعیّت وی همچون وضعیّت فیلسوفان اسلام، از قبیل: کِندی و فارابی و ابن سینا و دیگران است.
فلسفۀ اسلامی پس از ابوحامد غَزالی درگیرِ دو جریان گردید: جریانی که همگامی با غزالی میکند و با فلسفهگراییِ پنهانی به چیرهسازی شریعت میپردازد. پرچمدار این جریان همان فخررازی است. جریان دیگر، جریانی است که آشکارا دینپژوهی میکند و به راستی به فلسفهگرایی میپردازد، و شاخصترین پردازندگانِ بدان، همان نصیرالدّین طوسی است. و این موضوع در حقیقت، خود نشان میدهد که پیکار میان فیلسوفان و متکلّمان با پیدایش مؤلّف تهافت الفلاسفه پایان نپذیرفته است.
در این مجموعه مقالاتی پیرامون زندگی، آثار و اندیشه‌های خواجه نصیرالدین طوسی، در زمینه‌های مختلف علمی، فلسفی، کلامی، تاریخی و ... گرد آمده است. این مجموعه در واقع گوشه‌ای از پژوهشهایی است که در بیش از یک قرن دربارة خواجه نصیرالدین طوسی انجام شده است. برخی از این مقالات از لحاظ تاریخی اهمیت دارند، و برخی دیگر نیز تحقیقات و پژوهش‌های جدیدی است که به قلم شماری از اندیشه‌مندان ایرانی و خارجی به رشتة تحریر درآمده است و یا به درخواست ویراستاران برای درج در این مجموعه تألیف شده است.
(روش شناسیِ ویرایش و بازسازی)
از آن‌جا که متون ایرانیِ مانوی بازیافته از واحة تورفان در شین‌جیانِ چین در اکثر دانشگاه‌های ایران تدریس میشود، درس‌نامه‌اي کوتاه به رشتة تحریر درآمد تا دانشجويان و پژوهشگران و علاقه‌مندان به ادبيات و دست‌نويس‌هاي مانوي، پس از آشنا شدن با روش قرائت اين متون، قادر باشند خود متون مانوي را بخوانند و آن را بازسازی کنند؛ متوني که بسياري از آن‌ها دست‌ناخورده چشم‌‌انتظار متخصصان جوان و به‌ويژه پژوهشگران ايراني‌اند که دست‌کم امتياز همزباني يا همدلي با این متون را دارند. نوشتة حاضر می‌کوشد مقدمات روش‌شناسي، مباني و اصول اولية قرائت و بازسازی متون ايراني به خط مانوي را در اختیار علاقه‌مندان قرار دهد.
تاکنون تقریباً همگی محققان شرقی و غربی مثنوی مولوی بر این باور بودند که مثنوی فاقد ساختار، نظم و سیستم میباشد و مطالب آن مجموعه نامربوطی از حکایتهای قرآنی، قصه های عامیانه و مطالب عرفانی است. آرتور آربری میگوید: سرودهای پراکنده و آشفته است. و شیمل میگوید: هیچ ساختاری ندارد.
اما نویسنده کتاب با تأکید بر خلاقیت مولانا و بینش باطنی او و مبانی عرفانی نظری، دیدگاه عدم ساختار در مثنوی را مردود میشمارد و با روش هرمنوتیکی و ساختارشناسی و با تطبیق دو اصل نقد ادبی پاراللیسم و انعکاس متقاطع بر مثنوی و با با رویکردی کلنگر به متن، پس از هفتصد سال ساختار بدیع، پیوسته و منسجم مثنوی را اثبات و کشف میکند و با شانزده دیاگرام نشان میدهد. و مطالب جدیدی را براساس این روش از مثنوی استخراج میکند.
کتاب حاضر رویدادی بزرگ در مورد مطالعات ادبیات عرفانی به طور کلی اثر مولانا به طور خاص میباشد.
(پرفسور سید حسین نصر، دانشگاه جرج واشنگتن)