• [اشعار پراکنده (سدۀ 4)]

ابوالحسن علی بن محمد منجیک ترمذی از شعرای سدة چهارم هجری است. وی از دوران جوانی در دربار شاهان چغانی به مدح‌سرایی مشغول بوده و ابوالمظفر احمد چغانی و طاهر بن فضل چغانی از جمله ممدوحین او بوده‌اند. منجیک در قصیده‌سرایی، شاعری چیره‌دست بوده و محتوای غالب اشعار او مدح و هجو است. در حال حاضر نسخه‌ای از دیوان او باقی نمانده و تنها ابیات مختصری از وی در برخی منابع پراکنده است. این منابع را می‌توان در چهار دسته، شامل تذکره‌ها، لغت‌نامه‌ها، جنگ‌ها و کتب بلاغی قرار داد. در این کتاب، ابیات منجیک از این منابع گردآوری شده و مورد تصحیح و مقابله قرار گرفته است. تعداد ابیات گردآوری شده، مجموعاً بیش از 400 بیت است که در سه بخش شامل ابیات پیوسته، ابیات پراکندة مرتبط و ابیات پراکنده تفکیک شده‌اند.

فرهنگ منظوم جامع­اللّغات را ادیبی به نام نیازی حجازی(یا نیازی بخاری) در نیمه دوم قرن دهم هجری تألیف کرده است. این فرهنگ حدوداً شامل 1600 لغت فارسی و عربی و غیره است که در 162 قطعه و 611 بیت، در هشت بحر عروضی، سروده شده است. با توجّه به آنکه تعداد اندکی از این­گونه فرهنگهای منظوم کهن شناسایی و نشر شده و جامع­اللّغات نیز در سده ده تألیف شده و یکی از منابع فرهنگهای معروفی مانند جهانگیری و مجمع­الفرس بوده و نسخه منحصر بفردی از آن موجود است، حائز اهمّیّت است. یکی از این ویژگی­های لغوی جامع­اللّغات آن است که مؤلّف در تعریف بعضی از لغات، کلمات و ترکیباتی را می­آورد که نشان­دهنده زبان طبیعی منطقه و زمان او بوده است. شرفنامه مَنیَری(یا فرهنگ ابراهیمی) و صحاح­الفرس از منابع نیازی در تألیف جامع­اللّغات است. از جامع­اللّغات دستنویس منحصربفردی در کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، با شماره 3113/6، موجود است. چاپ فرهنگ حاضر نیز بر اساس تصحیح این دستنویس ارائه شده است.

رسالۀ حاضر، ترجمۀ منظومِ وصیّت امام علی(ع) به امام حسین(ع) است که در سالهای ابتداییِ سدۀ ششم قمری، به دستِ شاعر توانمندِ غزنین در دربارِ غزنویانِ دوم، سیّد حسن غزنوی ملقّب به اشرف (556ق) پدید آمده است. سیّد حسن که خود از خاندانِ اهل بیت علیهم السلام است و بارها در اشعارش بدین مطلب تفاخر کرده، اینجا نیز برای عرضۀ حکمت به سراغ وصیّت حضرت علی(ع) می­رود و نظمِ همزمانِ ترجمۀ خویش را از آن، به سلطان مسعود بن ابراهیم غزنوی (511ق) تقدیم می­کند.

فضای دیباچۀ منظوم رساله، کاملاً شیعی است که آن را در زمرۀ آثار گرانقدرِ حکمت امامیه به نظم فارسی پیش از عهد مغول قرار می­دهد. زبان منظومه نیز بسیار استوار است و شاعر در ترجمۀ آزادی که از متن عربی وصیّت کرده، زبان­آوریِ خویش را به رخ کشیده است. این رساله از دیوان سیّد حسن ساقط بوده که براساس نسخه­های متعدّد، تصحیح و احیا شده است.

امیر ناصرالدین ابوالحسن خسرو بن امیر سیف­الدین دهلوی مشهور به امیرخسرو هندوستان از شاعران و عارفان پارسی‌گوی و به نام شبه قاره است که در نیمۀ دوم قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری می­زیسته. با همه طبع روان و مجموعه‌های نظم و نثری که از وی به جا مانده سبب شهرتش در ایران منظومه‌هایی است که به تقلید از خمسه نظامی به رشته کشیده است. به باور سخن‌شناسان پارسی مطلع الانوار وی بهترین نظیره‌ای است که بر مخزن الاسرار نوشته‌اند. امیر خسرو این منظومه را در بیست باب  و با تقدیس خداوند، مناجات و نعت پیامبر آغاز کرده در هر فصل عنوانی اخلاقی و یا دینی انتخاب نموده و با آوردن فصلی در موضوع طرح شده مطلب را با حکایتی کوتاه به پایان رسانده است. 

• سرودۀ خواجه غیاث­ الدین شیخ محمد کججانی (تبریزی) مشهور به «خواجه شیخ» (سدۀ 8)

خواجه غیاث‌الدین شیخ محمّد کُجُجانی، مشهور به خواجه شیخ، شیخ‌الاسلام تبریز به روزگار سلطان اویس و پسرش سلطان حسین جلایر (حک. 757-784 ق) بود. او که انتساب به خاندانی پرآوازه و محترم داشت، در روزگار آل‌چوپان و آل‌جلایر از نفوذ سیاسی - اجتماعی فراوانی برخوردار بود؛ با‌ این وجود دانسته‌های ما از زندگانی او اندک و محدود به بعضی اشارات تاریخی است.

به روزگار دولتشاه سمرقندی دیوان خواجه­ شیخ، متخلّص به «کُجُجی» و «کُجُج»، در عراق و آذربایجان شهرت عظیم داشت؛ اگرچه کمتر از یک سده پس از این، بنا بر قول تقی‌الدین کاشانی، متروک مانده بود. اکنون تنها نسخۀ دستیاب از این دیوان، مورخ 788 ق (روزگار حیات شاعر) و محفوظ در کتابخانۀ راشد افندی است، که سروده‌های متنوّع فارسی و نیز چهارده دوبیتی فهلوی (به زبان آذری) را در بر می‌گیرد. مصحّحان با فراهم آوردن نسخۀ یادشده، در تصحیح این دیوان و نیز واکاوی احوال شیخ کُجُجانی کوشیده‌اند.

• سرودۀ سید احمد حسینی اصفهانی متخلص به «هاتف» (در گذشتۀ سال 1198ق)

سیّد احمد حسینی اصفهانی، متخلّص به «هاتف» یکی از برجسته‌ترین شاعران دورة بازگشت در قرن دوازدهم هجری است. دیوان اشعار او مشتمل بر قصاید، غزلیات، ترجیع‌بند، قطعات، ماده‌تاریخ‌ها و رباعیات است. در میان اشعار هاتف بعضی از غزلیات و به‌ویژه ترجیع‌بند معروف او از زیبایی خاصی برخوردار است. ترجیع‌بند هاتف از بهترین و مشهورترین نمونه‌های ترجیع‌بند در تاریخ ادبیات فارسی است که موضوع «وحدت میان ادیان» با رویکردی عرفانی به بهترین و زیباترین شکل در آن مطرح شده است.

• ]بخش تبریز و آذربایجان و نواحی آن [

میر تقی‌الدین محمد بن شرف‌الدین علی حسینی کاشانی معروف به «میرتذکره» و متخلّص به «ذکری» از شعرا و نویسندگان دورة صفوی (زنده در 1016ق) است که خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار را طی نزدیک به چهل سال (از 976 تا 1016ق) جمع‌آوری کرد. این اثر مشتمل بر مقدمه‌ای در چهار فصل، چهار رکن، خاتمه و یک ذیل (6 جلد) در شرح احوال حدود 870 شاعر، از متقدّمین تا معاصران مؤلّف است. خاتمۀ خلاصة الأشعار، شرح حال بیش از 410 شاعر قرن دهم هجری را دربردارد که از 12 اصل تشکیل شده و هر اصل به یکی از شهرها و نواحی جغرافیایی مختلف ایران اختصاص دارد. اثر حاضر شامل شرح حال شاعران تبریز و آذربایجان و نواحی آن است. در مقدّمۀ آن نیز، ضمن معرفی شاعران آن دیار، به بررسی فضای فرهنگی و نقش دارالسلطنه تبریز در گسترش رویکردهای وقوعی به هنر، همچنین سیر تکوین اصطلاح وقوع در شعر پرداخته شده است.

• [بیژن‌نامه، کک کوه‌زادنامه، داستان ببر بیان، داستان پتیاره، تهمینه‌نامۀ کوتاه، تهمینه‌نامۀ بلند و رزم‌نامه شکاوندکوه]

کتاب حاضر که هفت منظومة حماسی نام دارد در بردارندة هفت منظومة کوتاه و بلند است. این منظومه‌ها عبارتند از: 1. بیژن‌نامه؛ 2. کک کوه‌زادنامه؛ 3. ببر بیان؛ 4. داستان پتیاره؛ 5. تهمینه‌نامة کوتاه؛ 6. تهمینه‌نامة بلند؛ 7. رزم‌نامة شکاوندکوه.

هفت منظومة یادشده همگی جزو منظومه‌های پهلوانی به شمار می‌آیند و برای نخستین بار است که به صورت مستقل انتشار می‌یابند. اگرچه هفت منظومة مذکور، به تقلید از شاهکار استاد توس سروده شده‌اند و اثر تقلید و نظیره‌گویی از شاهنامة فردوسی در آنها آشکارا دیده می‌شود، با این حال اهمیّت این منظومه‌ها برای برخی پژوهشهای اساطیری - حماسی و نیز بررسی سیر تاریخی حماسه‌سرایی در ادبیات فارسی درخور توجّه است، هرچند که از برخی فواید ادبی و لغوی آنها نیز نباید غافل بود.

• [اثری جامع به زبان فارسی در خوابگزاری و تعبیر رؤیا]

حبیش بن ابراهیم تفلیسی از نویسندگان پرکار سده ششم هجری است که از وی آثار متعددی در زمینه‌های گوناگون به جا مانده است. کامل التعبیر که در زمینۀ خوابگزاری نوشته شده است، در شمار آوازه‌مندترین آثار حبیش است. وی در این خوابنامه، پس از مقدمه‌ای مفید و مبسوط پیرامون خوابگزاری، به رمزشناسی خوابدیده‌ها و رؤیاها به ترتیب حروف الفبا از اقوال خوابگزارانی چون ابن سیرین، ابراهیم کرمانی و... پرداخته است. زبان حبیش در این اثر به‌سان دیگر آثارش، ساده و دربرگیرندۀ پاره‌ای از واژه‌های آذربایجانی و متداول در شمال غرب ایران است.

کامل التعبیر تا امروز بارها و بارها به چاپ رسیده است اما این چاپ‌های بسیار همگی پر از لغزش است و با آنچه از خامة تفلیسی ریخته است، تفاوت فاحش دارد. در چاپ حاضر کامل التعبیر بر بنیاد پنج دست‌نویس، تصحیح شده است.

• [اثری جامع به زبان فارسی در خوابگزاری و تعبیر رؤیا]

حبیش بن ابراهیم تفلیسی از نویسندگان پرکار سده ششم هجری است که از وی آثار متعددی در زمینه‌های گوناگون به جا مانده است. کامل التعبیر که در زمینۀ خوابگزاری نوشته شده است، در شمار آوازه‌مندترین آثار حبیش است. وی در این خوابنامه، پس از مقدمه‌ای مفید و مبسوط پیرامون خوابگزاری، به رمزشناسی خوابدیده‌ها و رؤیاها به ترتیب حروف الفبا از اقوال خوابگزارانی چون ابن سیرین، ابراهیم کرمانی و... پرداخته است. زبان حبیش در این اثر به‌سان دیگر آثارش، ساده و دربرگیرندۀ پاره‌ای از واژه‌های آذربایجانی و متداول در شمال غرب ایران است.

کامل التعبیر تا امروز بارها و بارها به چاپ رسیده است اما این چاپ‌های بسیار همگی پر از لغزش است و با آنچه از خامة تفلیسی ریخته است، تفاوت فاحش دارد. در چاپ حاضر کامل التعبیر بر بنیاد پنج دست‌نویس، تصحیح شده است.