ابوبکر محمّد رازی، فرزند زکریا فرزند یحیا (251-313 ق / 865-925 م) اختر تابناک ایران‌زمین بود. بیش از دویست و سی مقاله، رساله و کتاب در علوم گوناگون نوشت. بخشی از کتاب‌هایش در نقد و نقض بزرگان و آموزگاران خود در زمینه‌های گوناگون است. حاوی فی الطبِ 25 جلدی یکی از نگاشته‌های اوست که دایرة‌المعارف بزرگ دانش پزشکی جهان باستان: ایران، یونان، هند و مصر (گروه پزشکان اسکندرانی) به شمار می‌آید و آن دربرگیرندۀ شناسایی و درمان همۀ بیماری‌ها از سر تا پا و تشخیص افتراقی میان آن‌هاست و افزون بر آن دیگر بخش‌های پیراپزشکی را نیز دربردارد. رسالة فی اوجاع المفاصل و رسالة النقرس دو کتاب ارزشمند او در زمینۀ بررسی دردهای بندگاه‌ها و چگونگی چاره‌اندیشی و درمان هر یک است و به گستردگی پیشگیری از رخداد آن‌ها را گزاره کرده است، زیبایی و ارزشمندی این اثر، قرارگرفتن در کنار یکدیگر تحقیق و تصحیح متن عربی اوجاع المفاصل و ترجمۀ آن را در سدۀ هفتم به نام الحاصل فی علاج المفاصل است و با ترجمۀ پارسی رسالة النقرس رازی به پایان می‌رسد.

• [نخستین رسالۀ جامع در هیئت بطلمیوسی]

محققان تاریخ علم دسته‌ای از آثار نجومی دورۀ اسلامی را با این وجه تشابه که هدف از نوشتن آنها عرضۀ تصویر کلی از جهان اطراف، شامل آسمان و زمین، بوده است، آثار هیئت خوانده‌اند. این عنوان را برای کتاب‌هایی از این دست در کتاب‌های طبقه‌بندی علوم دورۀ اسلامی نیز می‌توان یافت. هر چند منبع اصلی این دست آثارْ کتاب الاقتصاص فی أحوال الکواکب (Planetary Hypotheses) بطلمیوس است اما می‌توان گفت که ترتیب مطالب و محتوای این آثار به مرور در دورۀ اسلامی تدوین شده است. به‌درستی نمی‌توان زمان آغاز نوشتن چنین آثاری را تعیین کرد اما وجود آثاری با ساختار مشابه با آثار کلاسیک هیئت -که عمدتاً در سدۀ هفتم هجری نوشته شده‌اند- در سدۀ ششم هجری محققان را بر آن داشته است که آغاز این نگارش‌ها را سدۀ ششم بدانند. در این میان منتهی الإدراک فی درایة الأفلاک نوشتۀ عبدالجبار خرقی که احتمالاً در حدود سال‌ها 526/527 قمری نوشته شده است نخستین نمونه از یک اثر جامع هیئت است. مؤلف در دیباچۀ کتاب به متقدمانی که اثر خود را بر پایۀ مطالب آنها نوشته است اشاره می‌کند و می‌گوید که بنا دارد بخش‌هایی را به قالب چنین اثری اضافه کند. کتاب خرقی در سه مقاله تنظیم شده است و می‌توان ردپای نظام تقسیم فصول او را در آثار مشهورتر بعدی دید. ضمناً نویسندگان آثار بعدیِ هیئت حتماً در کتاب‌های خود به خرقی اشاره کرده‌اند. در این طرح منتهی الإدراک بر اساس پنج نسخۀ موجود شناخته شدۀ آن تصحیح شده است و به همراه مقدمه‌ای در شرح حال مؤلف و جایگاه کتاب در میان آثار هیئت منتشر خواهد شد.

طبائع الحیوان کتابی است از شرف الزمان مروزی در زمینۀ پزشکی و دامپزشکی که در آن اطلاعات و آگاهی‌های زیادی نیز از دانش‌های گوناگون فراهم آمده، و نویسنده در آن تجربیات شخصی و بالینی خود را در درمان بیماریها ارائه کرده، و آخرین دستاوردهایی بیماری‌شناسی، تشریح و داروشناسی را گرد آورده است. وی در نگارش این اثر از منابع طب یونانی همچون آثار بقراط و جالینوس، و طب اسلامی مانند آثار ابن‌ربّن و ابن‌سینا بهره برده است، و با وجودی که شمار زیادی از این آثار برای ما شناخته شده است، در میان آنها برخی آثار ناشناخته نیز به چشم می‌خورد. در باب‌های پنج‌گانۀ این اثر همچنین آگاهی‌های جغرافیایی در مورد ملل بزرگ جهان وجود دارد که با توجه به استناد به منابع اصیل و کهنی که برخی از آنها از میان رفته‌اند، حائز اهمیت به شمار می‌روند.

از جملۀ این آثار می‌توان به مسالک و ممالک جیهانی و منجّم اشاره کرد، و آنچه نویسنده در این اثر ذکر کرده، تکمله‌ای است بر کتاب‌های حدود العالم، زین الاخبار و برخی از آثار بیرونی.نویسنده در این اثر به‌طور مفصّل از حیوانات مختلف سخن گفته و افزون بر استناد به آثار جاحظ و ارسطو مشاهدات و تجربیات شخصی خود را نیز دربارۀ آنها بیان کرده است. در این اثر همچنین اطلاعات و آگاهی‌های تاریخی ارزشمند و مهمّی به چشم می‌خورد که از میان آنها اطلاعات و آگا‌هی‌های دوران زندگی نویسنده در دربار سلجوقیان و نیز سفرهای او به شهرها و سرزمین‌های مختلف اهمیت و ارزش بیشتری دارند، هرچند که در این میان اهمیت و ارزش آگاهی‌های بی‌شمار و فراوان عامیانه، جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی موجود در این کتاب را نباید از نظر دور داشت.

طبائع الحیوان کتابی است از شرف الزمان مروزی در زمینۀ پزشکی و دامپزشکی که در آن اطلاعات و آگاهی‌های زیادی نیز از دانش‌های گوناگون فراهم آمده، و نویسنده در آن تجربیات شخصی و بالینی خود را در درمان بیماریها ارائه کرده، و آخرین دستاوردهایی بیماری‌شناسی، تشریح و داروشناسی را گرد آورده است. وی در نگارش این اثر از منابع طب یونانی همچون آثار بقراط و جالینوس، و طب اسلامی مانند آثار ابن‌ربّن و ابن‌سینا بهره برده است، و با وجودی که شمار زیادی از این آثار برای ما شناخته شده است، در میان آنها برخی آثار ناشناخته نیز به چشم می‌خورد. در باب‌های پنج‌گانۀ این اثر همچنین آگاهی‌های جغرافیایی در مورد ملل بزرگ جهان وجود دارد که با توجه به استناد به منابع اصیل و کهنی که برخی از آنها از میان رفته‌اند، حائز اهمیت به شمار می‌روند.

از جملۀ این آثار می‌توان به مسالک و ممالک جیهانی و منجّم اشاره کرد، و آنچه نویسنده در این اثر ذکر کرده، تکمله‌ای است بر کتاب‌های حدود العالم، زین الاخبار و برخی از آثار بیرونی.نویسنده در این اثر به‌طور مفصّل از حیوانات مختلف سخن گفته و افزون بر استناد به آثار جاحظ و ارسطو مشاهدات و تجربیات شخصی خود را نیز دربارۀ آنها بیان کرده است. در این اثر همچنین اطلاعات و آگاهی‌های تاریخی ارزشمند و مهمّی به چشم می‌خورد که از میان آنها اطلاعات و آگا‌هی‌های دوران زندگی نویسنده در دربار سلجوقیان و نیز سفرهای او به شهرها و سرزمین‌های مختلف اهمیت و ارزش بیشتری دارند، هرچند که در این میان اهمیت و ارزش آگاهی‌های بی‌شمار و فراوان عامیانه، جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی موجود در این کتاب را نباید از نظر دور داشت.

درةالتاج لغرّة الدُبّاج از مهم‌ترین آثار قطب‌الدین شیرازی (634 ـ 710ق) اثری دانشنامه‌گونه‌ای به زبان فارسی در حکمت عملی و نظری است که شامل دوازده علم می‌باشد. قطب‌الدین شیرازی این اثر را به خواهش دُبّاج بن فیلشاه‌بن رستم بن دُبّاج از فرمانروایان گیلان نوشته است.

درّة‌التاج دارای یک «فاتحه»، پنج «جمله» و یک «خاتمه» است، و جملۀ چهارم این اثر در علم ریاضی است که در چهار فن (شاخه) 1. هندسه، 2. هیئت و نجوم، 3. ارثماطیقی یا حساب 4. موسیقی رده بندی شده است، و اثر حاضر بخش حساب (فن سوم از جملۀ چهارم) است که تحت تأثیر کتاب شفاء ابن‌سینا نگاشته شده و در آن از مسائلی چون خواص اعداد از آن جهت که از کمّیات هستند؛ خواص اعداد از جهت نسبت آنها با یکدیگر؛ رسم اعداد به وسیلۀ شکلها و نسبتهای بین اعداد سخن گفته شده است.

ابوعلي احمد بن محمد بن يعقوب مسکويه (درگذشتة 421 هـ) از دانشمندان بزرگ سدة چهارم و پنجم هجري است که بيش از چهل کتاب و رساله در دانش‌هاي آن عصر، همچون فلسفه، رياضي، طب، کيميا و... به نگارش درآورده است.

مسکويه بخشي از زندگي علمي خود را به پژوهش دربارة کيميا اختصاص داده است، به طوري که مي‌توان گفت در ميان فيلسوفان مسلمان پس از محمدبن زکريا رازي هيچ دانشمند ديگري نيست که همچون او در اين باره به تحقيق و پژوهش پرداخته باشد.

 وي در اين علم آثار زيادي را به نگارش درآورده است که يکي از مهمترين آنها کتاب الکنز‌الکبير نام دارد که تصحيح و تحقيق آن بر اساس چهار نسخة خطي صورت گرفته است.

کتاب نورالعیون، تألیف ابوروح محمد بن منصور بن ابی‌عبدالله بن منصور جرجانی یمانی، معروف به «زرین‌دست» و «معالج»، پزشک دربار ملکشاه سلجوقی (ﺣﮑ : 465-485 ق.) است. این کتاب تا به حال اولین کتاب فارسی در چشم پزشکی شناخته شده که در سال 480 ق. تألیف آن به پایان رسیده و به ملکشاه اهدا گردیده است.

کتاب در ده مقاله ترتیب یافته و اطلاعات آن شالودة دانش پیشینیان در این فن است، به اضافة آنچه مؤلف تجارب و یافته‌های خود را بدان افزوده و کتاب را همچون حنین بن اسحاق به صورت سؤال و جواب طرح‌ریزی نموده و به هدف آموزش این فن، خطاب به فرزندش نگاشته است. از مهمترین مباحث کتاب، مقالة هفتم آن است که در آن به روش‌های جرّاحی چشم پرداخته و بیماری‌های قابل علاج با جراحی و شیوه و ابزار و آلات جراحی هر یک را توضیح می‌دهد.

علی نسوی از ریاضیدانان قرن پنجم هجری است که در ری متولد شده و کتاب المقنع فی الحساب الهندی را به زبان فارسی نوشته و سپس آن را به زبان عربی ترجمه کرده است. متن فارسی کتاب موجود نیست و متن عربی آن دارای نسخه ­ای منحصر به فرد در کتابخانة لیدن است. موضوع این کتاب حساب هندی است که شامل اعمال جمع، تفریق، ضرب، تقسیم، جذر و کعب است که در چهار مقاله بر روی اعداد صحیح، اعداد کسری، اعداد صحیح و کسری و کسرهای شصت­گانی به کار برده شده است. کتاب حاضر به صورت خلاصه نوشته شده و مطالب آن حالت خودآموز دارد. در مورد هر مطلب مثالی ذکر شده است.

• [رساله‌ای فارسی در بهداشت و تندرستی]

امام فخرالدين رازى از دانشمندان پرآوازه‌اى است كه از او آثار و نگاشته‌هاى زيادى در دانش‌هاى گوناگونى چون تفسير، كلام، فلسفه، پزشكى و... بر جاى مانده است كه از آن جمله مى‌توان به تفسير كبير، المباحث المشرقية، جامع‌العلوم، المخلص، براهين البهائيه، شرح اشارات و... اشاره كرد.

حفظ‌البدن يكى از نگارش‌هاى فخرالدين رازى است كه درباره بهداشت و تندرستى به زبان فارسى نوشته شده است. رازى در اين اثر از مزاج‌هاى گوناگون آدمى و خوردنى‌ها و نوشيدنى‌هايى كه براى تندرستى سودمند يا زيان‌آورند سخن گفته و راه‌هاى پاييدن و مراقبت از بدن را بر پايه آگاهى‌هاى طب سنّتى برشمرده است.

• [در هندسۀ عملی]

ابوالوفاى بوزجانى (328 ـ 388 ه ) رياضيدان و منجم نام‌آور ايران اسلامى در بوزجان كه امروزه بخش كوچكى از تربت جام است متولد شد. زمان زندگى وى مصادف با حكومت آل بويه بود.

پس از آموختن رياضيات و نجوم در زادگاه خود به بغداد رهسپار شد و جزو رياضيدانان دربار عضدالدوله و پسرش بهاءالدوله قرار گرفت.

كتاب النجارة كه آن را در هندسه عملى به دستور بهاءالدوله ديلمى نوشته است، از جمله آثار رياضى اين دانشمند است كه در نوع خود شاهكارى علمى است. از همين‌رو در زمانهاى مختلف مورد عنايت و استناد رياضيدانان پس از خود بوده است. شروح ابن يونس موصلى و ملامحمد باقر يزدى بر اين كتاب كه اولى به عربى و دومى به فارسى است هنوز موجود است. گذشته از اين دو شرح، دو ترجمه فارسى كهن از اين كتاب موجود است كه يكى از مترجمى ناشناخته بوده و ديگرى ترجمه‌اى است از رياضيدان قرن نهم هجرى ابواسحاق كوبنانى.

كتاب حاضر بر اساس ترجمه فارسى كهن از مترجم ناشناخته تصحيح و همراه با ترجمه فرانسه آن ارائه مى‌شود.